7 Ekim sabahıyla Hamas’ın İsrail sınırlarına girerek başlattığı Aksa Tufanı operasyonu, Ortadoğu’yu yeni bir askeri ve siyasi tansiyonla baş başa bıraktı. Bölge liderlerinden ve organizasyonlardan gelen gerginliği düşürme çağrılarına rağmen, İsrail’in Gazze’deki sivillere uyguladığı orantısız güç devam ediyor. Baş başa kaldı diyoruz, çünkü gerek uluslararası örgütler gerek askeri operasyonun durması için müdahalede bulunabilecek bölgenin Batılı müttefikleri, Hamas’ı terör örgütü olarak tanımladıkları ve İsrail’i desteklemeyi tercih ettikleri için henüz küresel bir arabuluculuk çabası görmüyoruz. Gazze gibi dar bir alana, bir haftadan daha az sürede geçtiğimiz yıllarda bölgede gerçekleşen operasyonlardan daha yoğun hava saldırısı gerçekleşti. Bu hava saldırılarına ek olarak bir kara müdahalesi bekleniyor. Gazze’den bildiren gazetecilerin aktardığına göre, kısıtlı sağlık hizmetleri, suya ve elektriğe erişim olmaması ve devam eden saldırılar, sivillerin güvenli bir alanda kalmasını imkânsız kılıyor. 

İran Etkisini Doğru Yorumlamak

Hem Hamas’ın operasyonunun hem de bir haftadır İsrail’in Gazze’ye uyguladığı savaşın teknik detayları, işgalin tarihi süreci ve İran’ın artan rolü kapsamında önemli. Hamas’ın İran’dan askeri ve lojistik destek alması, İsrail içlerine girip rehineleri Gazze’ye getirmesinde etkili bir destek oldu. Özellikle İbrahim Anlaşmaları sonrasında, Arap devletlerinin İsrail’le ekonomik bir normalleşme sürecine girmesi ve bölge ülkelerinin Suriye, Libya ve Yemen savaşlarına odaklanmasıyla Filistin meselesi Arapların savunduğu bir bölgesel mesele olmaktan, İran’ın rolünü güçlendiren bir rekabet alanı olmaya evirildi. Diğer bir deyişle, Filistin’in mücadelesinde özellikle Aksa Tufanı operasyonu sonrasında İran’ın rolü ve etkisinin daha belirgin ve Arap dünyasının rolünün üstüne çıkan bir unsur olduğunu söylemek mümkün. Katar’ı ziyaret eden İran Dışişleri Bakanı Hüseyin Emirabdullahiyan, Doha’da yaşayan Hamas lideri İsmail Haniye’yi konutunda ziyaret etti. 

Halid Meşal’in yapılan operasyonu televizyondan öğrendiğini söylemesi de hareket içinde siyasi ve askeri kanadın farklı bölgesel işbirliklerine girdiklerine dair sorular oluşturdu. Daha açık sorarsak, hareketin siyasi kanadı Türkiye-Katar işbirliğiyle bölgesel adımlar atarken, askeri kanadı İran etkisinde bağımsız bir hareket alanı mı oluşturdu? Halid Meşal Habertürk’le yaptığı görüşmede askeri kanadın müstakil çalıştığını ve bunun iletişimsizlikten değil, bir güvenlik önlemi olarak tercih edildiğini söyledi. Meşal, yapılan saldırının tamamen Filistinliler tarafından planlandığını, İran’ın desteğinin ekipmanla sınırlı olduğunu belirtti. Meşal’in bu hususta ‘made in Palestine’ vurgusu yapması elbette doğal bir reaksiyon, fakat etnik çatışma ve iç savaşlar üzerine çalışmalar yapan İbn Haldun Üniversitesi’nden Dr. Öğretim Üyesi Ahmet Yusuf Özdemir de görüşmemizde benzer bir noktaya dikkat çekti:

“İsrail’e yönelik geçtiğimiz hafta yaşanan saldırı Ortadoğu’da son yıllarda düşüşte olduğu düşünülen Irak, Suriye Lübnan ve Yemen’de örneklerine rastladığımız ‘direniş ekseni’nin etkinliğini koruduğunu gözler önüne serdi. Bu durum Filistin özelinde gruplara yönelik sıklıkla referans yapılan ve bir nevi yaftalama aracı olarak da kullanılmaya başlanan İran’ın vekil gücü oldukları vurgusunun sorgulanmasına neden oluyor. Son yaşanan saldırıların ana odak noktasında (belki de bilinçli bir propaganda yöntemi olarak) Hamas’a bağlı İzzettin el-Kassam Tugayları var. Diğer bir deyişle, İran’ın desteğinin altını çizmek için operasyon bu grupla ön plana çıkarılıyor. Oysa, sahaya bakınca görüyoruz ki aslında Gazze’de yer alan ve çatı bir örgütlenme olan ‘Filistin Direniş Grupları Ortak Operasyon Odası’ birlikteliğinde hareket ediliyor ve bu da saldırıların özgün karakterini gösteriyor.” 

Meşal, İran vurgusu yapılmasının aslında Filistin’in gücünü azımsamak adına da bir ima taşıdığını ve eski saldırılardan örnekler göstererek hareketin bu ölçüde bir operasyon düzenlemek için yeterince eğitimli olduğunu vurguluyor. Ortaya karışık bir tablo çıkıyor: İran hem operasyona sahip çıkıyor ve İsrail’i bölgesel uzantıları devreye sokmakla tehdit ediyor hem de diplomatik olarak Körfez ülkelerini ve Hamas’ı ziyaret ederek başka bir güç alanı oluşturmaya çalışıyor. Hamas ise kendi rolünün bu karmaşa arasında azımsanmaması için söylemlerini dikkatle seçiyor. 

Normalleşmeler? 

Ağustos 2020’den bu yana Arap devletleri ve İsrail arasında, Filistin meselesini diplomatik ilişkiler önünde bir engel olmaktan çıkarıp, ekonomik olarak normalleşmeye odaklanma süreci başladı. Tarihte hiç görülmemiş şekilde, Bahreyn ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) İsrail’den yetkilileri ağırlamaya ve basına yakın pozlar vermeye başladılar. Özellikle geçtiğimiz yaz, İsrailli turistlerin BAE’ye turist olarak gittikleri, askeri ve ekonomik ilişkilerin göze çarpar şekilde geliştiği görülüyor. Özellikle sosyal medyada, BAE ve Bahreyn’i temsil eden fenomenler ve siyasi isimler Yahudi-Müslüman kardeşliği vurgusu yapıyorlar. İsrailli yetkililerin ve turistlerin BAE’de Şabat’ı ve Yahudi bayramlarını kutlamaları, ibadet etmeleri sık sık sosyal medya üzerinden basına dinlerin kardeşliği ve hoşgörü vurgularıyla sunuldu. BAE’nin resmî politikası olan hoşgörü İslam’ı kapsamında bu hareketler tahmin edilebilir hamlelerdi, fakat aslında bu ülkelerin halkları için hazmetmesi kolay adımlar değildi. Eğer BAE ve Bahreyn İsrail’le normalleşirken Filistin’e geçtiğimiz üç yılda gerçekleşen saldırılar için açıkça diplomatik girişimlerde bulunsalardı halk nezdinde meşru bir durum oluşabilirdi. Fakat Tel Aviv’le gelişen ilişkilerin diyalog ve ekonomik işbirliği üzerine kurulu olması, birebirde görüştüğüm pek çok bölge insanı için şaşırtıcı bir durumdu. Ancak içinde yaşadıkları monarşi sisteminde, siyasi elit karşıtı bir görüş paylaşmaları güvenli olmadığı için açıkça halkın karşı çıktığını basında görmedik. 

Devam eden saldırılar sonrasında Katar, Suudi Arabistan, Umman ve Kuveyt açıkça bu şiddetin yaşanan işgal sonucu gerçekleştiğini ve Filistin halkına orantısız güç kullanıldığını söylerken, yani bir işgal vurgusu varken, BAE ve Bahreyn tarafları sakinleşmeye çağırdı. Katar Üniversitesi Körfez Araştırmaları Merkezi’nde araştırmacı olarak çalışan Sinem Cengiz’le gerçekleştirdiğim görüşmede, Cengiz, Kuveyt için Filistin meselesinin oldukça kritik bir toplamsal mesele olduğunu ve Kuveyt’te büyük ölçekli protestolar gerçekleştiğini söyledi. Basına yansıyan görüntülere göre, Doha’da da benzer şekilde gösteriler oldu ve Umman da yardım toplanması için genel çağrıda bulundu. Suudi Arabistan’da ise hem Mekke’de hem Medine’de Cuma hutbeleri esnasında Filistin direnişi için dua edildi. Bu ülkelerde Cuma hutbelerinin siyasi tutumun yansıması olduğu düşünüldüğünde, Muhammed bin Selman’ın İsrail’le normalleşmeyi rafa kaldırdığı aşikârdı. Yalnızca iki hafta önce Veliaht Prens, İsrail’le Amerika üzerinden normalleşme görüşmeleri yaptıklarını gayet rahat bir şekilde basınla paylaşmıştı. Bu şaşırtıcı bir durumdu, çünkü Suudi Arabistan’ın devlet olarak iki Harem-i Şerif’in koruyucusu olduğu düşünüldüğünde, üçüncü Harem-i Şerif’i işgal eden devletle nasıl bir diplomatik sürece gireceği ve bunu nasıl meşru göstereceği büyük bir soruydu, artık en azından bir süre boyunca değil. 

Arap Sokağı ve ‘İsrail Miti’

Arap sokağının olan bitene tepkisi somut bir değişiklik doğurması açısından değil, liderlerin halkla aralarındaki toplumsal sözleşmenin bir parçası olarak önemli. Ortadoğu’da çoğu Arap devletinin monarşi olduğunu düşünürsek, İslam’ın ve Arap kültürünün ön plana çıkardığı unsurları liderlerin önemsemesi ve öncelemesi bu toplumsal sözleşmenin bir parçası. Filistin meselesi de bu konudaki en hassas dengelerden birisi. O nedenle halkın hemen cuma günü protestolar düzenlemesi ve yardım kampanyaları başlatması rutin bir durum. Sokağın ve siyasi elitlerin İsrail’in bölgedeki rolüne bakışı arasındaki makas açılıyor ve normalleşmeler yalnızca ekonomik işbirliğine odaklandıkça bu uçurum büyüyor.  

Arap sokağı nezdinde Aksa Tufanı operasyonunun bir diğer önemli kısmı Ortadoğu’da hâkim olan ‘İsrail miti’nin zarar görmesi. İsrail’in gelişmiş askeri sistemi, ekipmanları ve ekonomik olarak Ortadoğu’daki diğer devletlerden daha iyi durumda olması, Arap dünyası içinde genel bir İsrail miti oluşturmuştu. Hamas’ın İsrail sınırlarında bir operasyon düzenlemesi, rehine alması ve bunların Binyamin Netanyahu gibi aşırı sağcı bir liderin döneminde gerçekleşmesi İsrail’in yenilmezlik imajını zedeledi. Her ne kadar sonrasında Gazze ağır bombardımana maruz kalsa ve çok daha büyük kayıplar verse de halkın nezdinde bunun bir kere aşılmış olması bir dönüm noktası. İsrail uzmanı araştırmacı-gazeteci Fatih Şemsettin Işık’a göre, bu saldırıyla;  

“Barışı yalnız güç olarak üstün olduğunu ikna etmeye çalışarak elde etmek isteyen İsrail, kurmuş olduğu ‘demir duvarın’ altında kaldı. En güçlü olduğunu zannettiği ve düşmanını en güçsüz halde gördüğü anda savaşı kendi sınırları içerisinde buldu. Dolayısıyla İsrail’de oluşacak yeni siyasal sistem, Filistin’e daha da acımasız davranacak ve Arap ülkeleriyle normalleşme kisvesi altında herhangi bir çözüm sunma derdinde de olmayacak.”

Tam olarak bu nedenle, hızlı bir ateşkes için İsrail’i ikna edecek güçlü bir mekik diplomasisi gerekiyor. İran’ın bu savaşı bölgesel bir dinamiğe taşımakla tehdit etmesi, Lübnan’ın ve Hizbullah’ın içinde bulunduğu ekonomik şartlar düşünüldüğünde daha büyük trajediler doğması endişesine neden oluyor. Benzer şekilde İsrail’in Suriye’deki havalimanlarını bombalaması, bölge ülkelerinin zaten karmaşık olan ‘Suriye rejimi’ politikalarını daha da zora sokabilir. Netanyahu’nun kendi prestijini kurtarmak için şiddetin dozunu ve alanını artırması ihtimaline karşı acil diplomatik müdahale gerekiyor ki Amerikan Dışişleri Bakanı Antony Blinken ve AB yetkilileri henüz İsrail’e başsağlığı dilemenin ötesinde dişe dokunur girişimler başlatmadılar. 

Yemen Barışı Ertelenir mi?

İran ve Suudi Arabistan arasında geçtiğimiz Mart ayından bu yana Pekin Anlaşması’yla tansiyonu düşüren bir diplomatik süreç başladı. Bu süreç sayesinde, Suudi yetkililer Yemen’de bir çözüme ulaşmak için Husilerle görüşüyorlar. Hem Suudi Arabistan heyeti Husileri ziyarete gitti hem de Husiler tarihi bir adımla Riyad’a giderek barış müzakereleri gerçekleştirdiler. Gazze’nin bombardıman altında olması bölgenin ilgisini doğal olarak dağıtacaktır. Aynı zamanda Suudi Arabistan’ın İran’la Filistin üzerinden yaşayacağı bir gerginlik, Yemen noktasında gelinen uzlaşıyı da geriye götürebilir. Sonuç olarak, eğer böyle bir senaryo gerçekleşirse, Yemen için durum bir süre daha iyiye gitmeyecek ki kışın geldiği düşünülürse insani şartlar özellikle gıda güvenliği ve iç göç sonucu yerinden edilen ailelerin barınma sorunları noktasında sıkıntılar yaşanabilir. Diğer bir deyişle, bölgenin birbirine paralel trajedileri hızlı çözümler bekliyor.