Dünyada ve Türkiye’de milliyetçilik yükselen mi yükseltilen bir olgu mu? Milliyetçiliğin yüksel(t)iyor olmasını sağlayan hangi toplumsal, siyasal, jeopolitik ve ekonomik koşullar olduğunu düşünüyorsunuz? Kısa ve orta vadede milliyetçiliğin nasıl şekilleneceğini öngörüyorsunuz? Toplumsal, siyasal, iktisadi ve jeopolitik parametreler açısından milliyetçiliğin getirileri ve götürüleri ne olur?

Dünyada ve Türkiye’de milliyetçiliğin yükselen mi yükseltilen bir olgu mu olduğu konusunda iki ana yaklaşımdan söz edilebilir. Bir taraftan milliyetçiliğin, küreselleşmenin ve kültürel çeşitliliğin ürettiği tehditlere karşı bir tepki olarak yükseldiği söylenebilir. Nitekim Amerikan milliyetçiliği, İslam’ın küresel tehdit parantezine alınması ve göçmenlerin Amerikan kimliğine ve “pastasına” tehdit oluşturduğunu düşünen kesimlerin siyasal aktivizminin bir ürünü olarak belirginleşti ve siyasetteki karşılığı Trump popülizmi oldu.  

Milliyetçiliğin küresel bir yükselen olarak aynı zamanda “yükseltildiği” de ileri sürülebilir. Otoriter liderler ve popülist partilerin yükselme manivelası milliyetçiliktir ve bu yüzden bu aktörler milliyetçilik ateşini sürekli harlayarak kendi iktidarlarının bekası ile ülkenin bekasını bir olarak sunma imkânı bulurlar. Avrupa’da Brexit, bu iki dinamiğin sonucu olarak ortaya çıkan bir olgu olarak görülebilir. Keza, Macaristan ve Polonya’daki iktidarların milliyetçiliği, AB karşıtı popülist siyasetin en önemli söylemsel zemini olarak kullandığı görülmektedir. Fidesz Partisi lideri Viktor Orban’ın sıklıkla Türk Devletleri Teşkilatı zirve toplantılarında boy vermesi, popülist milliyetçiliğin bir örneğidir. Polonya’da yargının iktidar yargısına dönüştürülmesi sürecinin meşruiyet zemini de yine popülist milliyetçiliğin “yerli biz” örgüsüne dayanır. 

Küreselleşmenin ve kültürel çeşitliliğin ürettiği tehditler açısından baktığımızda şunları söyleyebiliriz. Küreselleşme, farklı kültürlerin ve değerlerin bir arada yaşamasını sağlamaktadır. Bu durum, bazı kesimlerde, kendi kültürlerinin ve değerlerinin tehdit altında olduğu hissine yol açmaktadır. Mesela, Fransa’da Milliyetçi Cephe, Müslüman kadınların kamusal alanda başörtüleriyle bulunmasını, okullarda domuz vb. İslami hijyenle uyuşmayan gıdaları reddetmesini, oruç ve kurban gibi pratikleri Fransız milli kültürüne ve Cumhuriyet Misakına aykırı/yabancı saymaktadır. Göçmen karşıtlığı ile İslamofobinin bileşkesi, ürettiği kaygı ve güvensizlik duygusu üzerinden milliyetçi duyguları güçlendirerek zenofobik milliyetçiliğin yükselmesini tetiklemektedir. Yukarıda temas ettiğim otoriter liderler ve popülist partiler de milliyetçiliğin yükselmesine katkıda bulunmaktadır. 

Otoriter liderler ve popülist partiler, genellikle milliyetçi söylemler kullandıkları ve milli “biz”i kendilerini destekleyenlerle sınırladıkları için dışlayıcı milliyetçilik ateşini harlamaktadırlar.  Ekonomik krizler ve eşitsizlikler de toplumsal huzursuzluğa sebep olabilir. Bu durum, milliyetçi duyguları güçlendirerek milliyetçiliğin yükselmesine yol açmaktadır. Türkiye’de savaştan kaçan Suriyeli mültecilerin yerleşik nüfusun istihdamını daralttıklarına dair hiçbir ampirik veri olmamasına ve sosyo-ekonomik yüklerinin karşılanmasına AB ve BM gibi kuruluşların yetersiz de olsa katkı yapmalarına rağmen, yaşanan hiperenflasyon ve kur makasının yol açtığı ekonomik krizden onların sorumlu tutulması ve bu göçmenlere ilişkin gerçek-ötesi algılara dayalı sosyo-politik tutumların ortaya çıkması bunun etkileyici örneklerinden biridir. 

MİLLİYETÇİLİK KÜLTÜREL ÇEŞİTLİLİĞİ TOLERE ETMEMEKTE, DIŞLAYICI EĞİLİMLERİ VE ÇATIŞMACI TAVIRLARI HAKLILAŞTIRABİLMEKTE VE OTORİTER REJİMLERİN CAN SUYU OLABİLMEKTEDİR

Kısa ve orta vadede, küreselleşmenin ve kültürel çeşitliliğin devam etmesi (sınır aşan insan hareketliliği ve kültürel iletişim), otoriter liderlerin ve popülist partilerin politik mobilizasyon aracı olarak milliyetçiliğe başvurması ve ekonomik krizler ve eşitsizlik durumlarında sorumlu olarak dış güçler ve göçmen gruplarının günah keçisi olarak kullanılmasının milliyetçiliği de güçlendireceği söylenebilir.

Milliyetçilik, vatandaşlık toplumunun oluşturulması başarılamadığında, ki çoğu devlet bunu başaramamıştır, etnik bir biz duygusu üzerinden biz bilinci ve dayanışma duygusunun üretilmesi ve belirsizlik ve güvensizliğin ürettiği sığınma duygusunun milli teoloji üzerinden karşılanmasını sağlamaktadır. Bu da insanların, milli beka için hayatlarını feda edebilmesine, türlü fedakârlıklara gönüllü olarak katlanmasına imkân vermektedir. 

Bununla birlikte, milliyetçilik kültürel çeşitliliği tolere etmemekte, dışlayıcı eğilimleri ve çatışmacı tavırları haklılaştırabilmekte ve otoriter rejimlerin can suyu olabilmektedir. “Çakıl taşı milliyetçiliği” ise sınır aşan anlaşmazlıkların sıcak çatışmalara dönüşmesini kolaylaştırmaktadır. Milliyetçilik hem olumlu hem de olumsuz sonuçlara yol açabilecek bir olgudur. Milliyetçiliğin olumlu yönlerini öne çıkarmak ve olumsuz yönlerini azaltmak siyasetin hedefi olarak görülmelidir.

TÜRKİYE’DE HAREKET OLARAK DEĞİL AMA İDEOLOJİK DÜZEYDE TÜM PARTİLERİN, MUVAFIK-MUHALİF FARK ETMEKSİZİN, “MİLLİYETÇİ LİG”İN BİR PARÇASI OLDUĞU SÖYLENEBİLİR

MHP ve İYİ Parti’yi içerecek şekilde sormak gerekirse; her iki partiyi milliyetçiliğin hangi türü içinde değerlendirmeye tabi tutuyorsunuz? Karakteristik yönleri nedir? Güncel siyasette kullandıkları dil, retorik, siyaset tarzı/anlayışı, yürüttükleri strateji ile iktidara yönelik hamlelerini, işbirliğini ve çağrılarını nasıl yorumluyorsunuz? Her iki parti için de bir başarı öyküsünden bahsetmek mümkün mü? Kısa ve orta vadede MHP ve İYİ Parti için nasıl bir senaryo-gelecek öngörüyorsunuz?

Milliyetçi hareket çoğu defa birden fazla siyasi parti tarafından temsil edilmiştir. 1983’ten sonra Milliyetçi Çalışma Partisi (MÇP) (daha sonra MHP oldu) tarafından temsil edilen milliyetçi hareket, kendi içindeki ideolojik ve liderlik anlaşmazlıkları sonucu 1993 yılında Muhsin Yazıcıoğlu öncülüğünde Büyük Birlik Partisi’nin (BBP) kuruluşuna şahit oldu. Bu çoklaşma, milliyetçi hareket içinde gerçekleşen ve sınırlı şiddet unsuru da barındıran bir çatışmanın sonucuydu. 2017 yılında kendi içinde demokratik yollarla liderlik dönüşümüne imkân vermediği için MHP içindeki liderlik rekabeti, Meral Akşener liderliğindeki İYİ Parti’nin doğuşuna yol açtı. Nihayet, İYİ Parti içindeki liderlik rekabeti ve ideolojik farklılıklar, 2021 yılında Kürt ve göçmen karşıtı siyaseti odağına alan Ümit Özdağ liderliğindeki Zafer Partisi’ne vücut verdi. Aynı yıl içinde BBP’den doğan Milli Yol Partisi ise parti içi hegemonya mücadelesinin bir ürünü olarak görülebilir. 

Tüm bu partiler milliyetçi hareketin farklı ton ve hallerine karşılık gelmektedir. MHP Türk-İslam sentezli bir vurguya sahipken BBP İslami tonu daha vurgulu yapmakta; İYİ Parti ise İslami duyarlılığı zayıflatılmış modernist-seküler ve Kemalist bir politik dili benimserken “ulusalcılığı” da içerecek şekilde Cumhuriyetçi topraklara kıvrılmakta, Zafer Partisi radikal milliyetçiliği bayraklaştırmakta, Kürtlere ve göçmenlere karşı son tahlilde “nihai çözüm”ü savunmaktadır. 

Bu ideolojik farklılıklar sadece liderlik rekabetinin bir sonucu değildir; bu partilerin farklı seçmen profillerine sahip olduğu da söylenebilir. MHP kırsalda yaşayan, erkek ağırlıklı, orta-lise düzeyinde eğitime sahip, orta gelir düzeyinde, Orta ve Doğu Anadolu’da yoğunlaşan daha muhafazakâr bir seçmen profiline sahipken, İYİ Parti lise-üniversite eğitimli, orta-üst gelir düzeyinde, kadın ağırlıklı, Akdeniz, Ege ve Marmara gibi kıyı şehirlerindeki daha seküler ve Kemalist bir seçmen profiline sahiptir. Kısacası muhafazakâr, Cumhuriyetçi modernist, İslami duyarlı ve radikal partiler milliyetçi yelpazenin bütününe dağılmış durumda olsa da, milliyetçi gövde ülkücü muhafazakâr-Cumhuriyetçi modernist bölünmesi üzerinden MHP ve İYİ Parti’de temerküz etmiş durumdadır. Bu birbirini dikey kesen eğilimler, milliyetçi hareketin geçmişte de bugün de homojen bir nitelik arz etmediğini göstermektedir. Muhtemelen gelecekte de böyle olacaktır. 

MİLLİYETÇİLİK BİR İDEOLOJİ OLARAK, TÜRKİYE SİYASETİNİN GÖMÜLÜ GRAMERİ OLARAK OKUNABİLİR

Hiç şüphesiz milliyetçilik bir ideoloji olarak (yani zihniyet ve siyasi kimlik olarak) Türkiye’deki siyasi yelpazenin tümünü kapsamaktadır. Bu açıdan milliyetçilik Türkiye siyasetinin gömülü grameri olarak okunabilir. AK Parti, 15 Temmuz sonrasındaki yeni ittifak siyaseti içinde, “Tek Millet, Tek Devlet, Tek Bayrak, Tek Vatan” ı mottolaştırarak “yerlilik ve milliliği” öne çıkaran popülist milliyetçi politik bir söylemi sürdürmektedir. CHP ise Kemalist ve liberal milliyetçi gelenekler arasında salınmaya devam etmektedir. Dolayısıyla bir hareket olarak milliyetçilik, milliyetçiliğin farklı hal ve tonlarını ifade eden partilerde temsil imkânı bulsa da, bir ideoloji ve politik söylem olarak Türkiye siyasetinin verili kodudur. Tanıştırıldığı kişinin Diyarbakırlı olduğu söylendiğinde verilen “Olsun!” tepkisi ya da bir kooperatif toplantısının açılışında saygı duruşu ve İstiklal Marşı’nın okunmasında olduğu gibi, gündelik hayatın detaylarında karşımıza çıkan “sıradan” milliyetçilik, işte bu verili milliyetçiliktir. 

Bu milliyetçilik devletin bekası ve mülkün tamamiyeti umdelerine dayanır ve güncele eşlik eden istihalelerle tarihi bir sürekliliği temsil eder. Günümüzde hamaset, düşünce ve ifade hürriyetini baskılayan nefret dili, siyaset alanının beka söylemi üzerinden topyekûn güvenlikleştirilmesi, milletin popülist bir yaklaşımla politik partizanlık üzerinden ayrıştırılması, Kürt ve göçmen karşıtlığı ile belirginleşen zenofobi ve Batı dünyasının topyekûn bir şeytanlaştırmaya tabi tutulması, ideoloji olarak milliyetçiliğin, hareket boyutunu da içerecek şekilde, demirlediği sahildir.

MİLLİYETÇİLİĞİN YÜKSELİŞİ HEM HAREKET HEM DE İDEOLOJİ DÜZEYİNDE BİR YÜKSELİŞE TEKABÜL ETMEKTEDİR

Bu bakımdan milliyetçiliğin yükselişi hem hareket hem de ideoloji düzeyinde bir yükselişe tekabül etmektedir. Son Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin ikinci turunda milliyetçi hareketin güç denklemindeki akışkanlığı, hareket olarak milliyetçiliğin reaksiyonerlikle sınırlı görünürlük düzeyinin artmasına katkıda bulundu. AK Parti’nin popülist-milliyetçi tonlaması “devleti” üst paranteze alırken dindarları milliyetçilikle hemhal kılma eğilimini işaretlemektedir. CHP milliyetçiliği ise, kendi içindeki güç mücadelelerinin bir tezahürü olarak bazen Kemalist bazen liberal tonlu (vatandaşlık temelli) bir milliyetçiliği seslendirmektedir. Bir hareket olarak milliyetçilik ise, 1990’ların ikinci yarısından itibaren ulaştığı yüzde 20-25 bandında salınmaya devam etmektedir. Bu açıdan özel bir yükselme trendinden bahsedilemez. Hareketin kendi içindeki siyasi parti temsil yelpazesi ise, politik konjonktüre paralellik arz eden bir çeşitlenme göstermektedir. Bu yüzden, Türkiye’de hareket olarak değil ama ideolojik düzeyde tüm partilerin, muvafık-muhalif fark etmeksizin, “Milliyetçi Lig”in bir parçası olduğu söylenebilir. 

Kısa ve orta vadede MHP ve İYİ Parti’nin işbirliği ilişkisi içine girmeleri pek kolay gözükmüyor. Ülkücü-muhafazakârlık vs. Türkçü-modernist ayrışması üzerinden şekillenen ideolojik farklılıklar kadar bu partilerin liderlik düzeyinde yaşanan çatışmaların da bir sonucu olması, dahası hiçbirinin diğerini anaakım ya da “yuva” olarak görmemesi, bu partiler arasında konjonktürel işbirliklerine imkân verse de, organizasyonel anlamda bütünleşme ihtimalini devre dışı bırakmaktadır. 

MİLLİYETÇİLİĞİN YÜKSELİŞTE OLDUĞU VARSAYIMI, KENDİSİNİ MİLLİYETÇİLİK ÜZERİNDEN TANIMLAYAN PARTİLERİ AYNI EKSENDE BULUŞTURMAK İÇİN YETERLİ DEĞİLDİR; OLMAYACAKTIR

Dünyada ve Türkiye’de milliyetçiliğin yükselişte olduğu varsayımı, kendisini milliyetçilik üzerinden tanımlayan bütün partileri aynı eksende buluşturmak için yeterli olur mu? Türkiye’de her biri farklı sosyo-politik dinamiklerden beslenen, MHP, İYİ Parti, Zafer Partisi gibi kendisini milliyetçilikle ilişkilendiren partilerin birleşmelerini veya belli başlıklarda ortaklaşmalarını, belli hassasiyetler karşısında ortak bir tutum takınmalarını mümkün görüyor musunuz?

Dünyada ve Türkiye’de milliyetçiliğin yükselişte olduğu varsayımı, kendisini milliyetçilik üzerinden tanımlayan bütün partileri aynı eksende buluşturmak için yeterli değildir; olmayacaktır.  Milliyetçilik, farklı sosyo-politik dinamiklerden beslenebildiği için, kendisini milliyetçilikle ilişkilendiren partiler arasında da önemli farklılıklar bulunabilmektedir. Bu farklılıklar, partilerin ideolojik çizgilerini, seçmen tabanını ve siyaset anlayışını kapsamaktadır.

Türkiye’de MHP, İYİ Parti ve Zafer Partisi, kendilerini milliyetçilikle ilişkilendiren üç önemli partidir. Bu partiler arasında bazı ortak noktalar bulunmakla birlikte, önemli farklılıklar da göze çarpmaktadır. MHP ülkücü-muhafazakâr, İYİ Parti ise Cumhuriyetçi-modernist çizgide bir parti iken Zafer Partisi, milleti homojen bir bütün olarak Türklük üzerinden tanımlayan, zenofobik ve radikal bir partidir. Bu farklılıklar, bu partilerin birleşmelerini veya belli başlıklarda ortaklaşmalarını zorlaştırmaktadır. Ancak, bu partilerin belli hassasiyetler karşısında ortak bir tutum takınmaları mümkündür. Bunlar da pozitif değil daha çok negatif bir ajanda üzerinden oluşmaktadır. Farklı düzeylerde de olsa Kürt kimliği ve göçmen karşıtlığı bu partileri bir araya getirebilmekte ama mesela Batı karşıtlığı konusunda İYİ parti diğer iki partiden kısmen ayrışmaktadır.  

Bu partilerin birleşmeleri veya belli başlıklarda ortaklaşmaları, ideolojik çizgileri, seçmen tabanları, siyaset anlayışları ve liderlikleri ile Türkiye’nin siyasi ve ekonomik durumu gibi faktörler tarafından belirlenecektir. Mesela, göçmenlerin Suriye’ye dönme imkânlarının gerçekleşmesi, Zafer Partisi’nin ajandasını büyük ölçüde zayıflatacaktır. Keza Kürt meselesinin demokratik müzakere konusu olarak görülmesi ve şiddetsizlik de bu partileri reaktif gündemle sınırlayacak gelişmeler olabilir. Bu partileri yakınlaştıran temel unsur “karşı oldukları” hususlardır ama bir araya gelmeleri bundan daha fazlasını, pozitif bir ajandayı, neyi nasıl yapacakları konusundaki politika ortaklıklarını gerektirir. Bunun var olduğunu iddia etmek ise kabil değildir.