Emekli amirallerin bildirisi bir bomba etkisi yaptı. Bildirinin darbe çağrışımlı bir açıklama niteliğinde olduğunu düşünenler ile ifade özgürlüğü sınırları içinde kaldığını düşünenler arasında bir fikir ve tespit ayrışması yaşanıyor.

Güçlü bir askeri vesayet geleneği olan bir ülkede, Montreux antlaşması kadar silahlı kuvvetlerin yapısı, subay profili ve Atatürkçülük konusunda uyarılar içeren bir bildirinin, özellikle siyasi iktidar tarafından bir muhtıra gibi algılanması şaşırtıcı değildir. Bildiriyi kaleme alan ve imzalayan amirallerin de, en basit haliyle, bunun farkında olmayacakları düşünülemez.

104 emekli amiralin imzasını taşıyan ordu ideolojisi ve dış politika hakkında bir itiraz metni sadece Türkiye’de değil, ABD’den Fransa’ya her demokratik ülkede sorun oluştururdu. Ayrıca, bu bildiriyi bir başkasının takip ettiğini, ifade ettiğini, tepkinin geniş olduğunu unutmamak gerekir.

Ne var ki, bunun yanında, siyasi iktidarın elindeki yargı ve basın gücüyle, “darbecilik” suçlamasını her tür eleştiri ve öneriyi susturmak için gelişigüzel kullandığı, hatta bir baskı aracı haline çevirdiği de hiç tartışma götürmez. Nitekim, bu bildirinin iktidar tarafından, siyasi tahkimat unsuru olarak kullanılacağı, hatta bir “sus emri”ne dönüştürüleceği şimdiden anlaşılıyor.

Ancak bildirinin üçüncü bir boyutu da var. Bu boyut, ordunun  bir siyasi alan olarak varlığına ve durumuna işaret ediyor. MSB’nın, Jandarma Kuvvetleri’nin, Emniyet Genel Müdürlüğü’nün yaptığı açıklamalar, bildiride “cüppeli-sarıklı amirale” yapılan gönderme, emekliler dahil askeri saha içinde yaşanan ve yaşanması muhtemel eğilim karşılaşmalarını ve yeni ordu yapılanmasını düşündürüyor. 104 amiralin bildirisini takip eden diğer bildiri bu düşünceyi daha da pekiştirmektedir.  

Bu ikinci bildirideki şu ifadeler, ilk bildirinin arkasındaki ana motifi de tanımlar görünmektedir: “Atatürk’ten miras aldığımız ilke ve devrimlerin, Atatürkçü Düşünce Sisteminin özümsenmesi ve yaşam tarzı haline getirilmesine engel olabilecek, Türkiye Cumhuriyeti’nin temel niteliklerini askerin yüreğinden atmaya, TSK’ya irticai ve bölücü görüşleri benimsemiş kişilerin alınmasına yol açabilecek son askeri yönetmelik/yönerge düzenlemelerinin; TSK’nın birlik ve beraberliğine ve Türkiye Cumhuriyeti’nin değiştirilemez temel niteliklerine (demokratik, laik ve sosyal hukuk devleti niteliği) bağlılığına zarar verebilecek özellikte olduğunu görmekten büyük kaygı duymaktayız.”  

Bu durumda sorular şunlardır: Silahlı Kuvvetleri yapısı dünden ne kadar değişti? Silahlı Kuvvetler içinde farklı eğilimler bulunuyor mu? Siyasallaşma riskleri söz konusu mu? Bildiriler böyle bir durumdan mı kaynaklanıyor ya da böyle bir durumu kaşıyabilir mi?

Bu sorulara verilecek yanıtlar da önemlidir.

Ağustos 2020’de 15 Temmuz’un 4. Yılı vesilesiyle yazdığım değerlendirmenin aşağıdaki bölümü, bu üçüncü boyut etrafında düşünmek için bir vesile oluşturuyor:

Ordunun yeni yapılanmasıyla ilgili, “elimizde iki önemli girdi bulunuyor: İlk girdi, askeri personele yönelik yoğun tasfiyeler, yeni alımlar ve buna ilişkin buna ilişkin stratejiler etrafında ordu efektifinin yapılanmasıyla ilgilidir. İkinci girdi ise yeni asker-sivil düzeninin 2017 Ocak sonu itibariyle devreye giren Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ile ne tür etkileşim içine girdiği ve uygulamada ne tür bir istikamet kazandığıyla ilişkindir.

Darbe girişimi sonrası yapılan tasfiyeler, onu takip eden yeni personel alımları, alım yöntemleri de dahil olmak üzere nasıl bir ordu bünyesi yarattı? Siyasallaşmanın gölgesindeki bir ordu için bu, şüphesiz önemli bir sorudur ve asker-sivil ilişkilerinin kritik bir boyutuna işaret eder.

Buna dair elimizde ne tür veriler var?

15 Temmuz sonrası asker-sivil ilişkilerinin demokratikleşmesinde ilk sınır burada karşımıza çıkıyor. Ordu effektifi, subay niteliği, tasfiye edilen ve alınan personel sayısıyla ilgili bakanlık, genelkurmay ve kuvvet komuntalığı sitelerinde, yayınlarında kamuoyuna yönelik hiç bir bilgi bulunmuyor. Yılda bir kaç kez, biri bütçe görüşmelerinde olmak üzere Savunma Bakanı ve (Jandarmayla ilgili) İçişleri Bakanının (özellikle tasfiyeler konusunda) sözlü olarak yaptığı açıklamalarla yetiniliyor. Bu bakımdan Türk Silahlı Kuvvetleri’nin, ordu mevcudunun düzenli olarak açıklandığı 15 Temmuz öncesi döneme göre daha kapalı evrede olduğu söylenebilir.

2020 Haziran’ında Milli Savunma Bakanı Hulusi Akar (jandarma hariç) ordudan ihraç rakamını 19 bin 583 olarak veriyordu. Buna, 4 bin 156 personel hakkındaki soruşturmanın sürdüğü bilgisini de ekliyordu.

Bu açık nasıl kapatıldı?

Ordu  bünyesi bakımdan sorulması gereken ilk soru, kuruma kaç yeni personel alındığıdır. Milli Savunma Bakanı Akar’ın bütçe konuşmasında verdiği bilgilere göre 2019 başında bu rakam 51.144’dir. Tasfiye edilen asker sayısının iki katını ifade eden bu rakam, ordu mevcudu bakımından önemli bir miktardır.  

O zaman şu ikinci soru daha da önem kazanır: 50.000’i aşkın (profesyonel) asker nereden temin edilmiştir?

2019 başını esas alan verilerle[1] yanıtlayalım. Eski Savunma Bakanı Canikli’nin verdiği bilgilere göre (2017 ve 2018 yıllarında) 14.816 subay-astsubay dış kaynaktan karşılandı. Bunlara (2018’de) yeni açılan Milli Savunma Üniversitesi’den mezun 5.333 subay-astsubay eklenirse, alınan toplam subay-astsubay rakamı 20.000 civarındadır. Diğer 30.000 kişi ise ezici çoğunlukla, uzman ve sözleşmeli personel olarak alınan gönüllülerdir.

Peki, bu yeni personel kimdir, nasıl, hangi çerçevede alınmıştır?

Bakan açıklamalarına göre dış kaynaktan karşılanan, herhangi bir üniversite mezunu subay ve astsubaylar sınav, güvenlik soruşturması (ideolojik aşama), mülakat (sadakat aşaması) sonrası, sadece 6 aylık kursla nasb edilmişler ve göreve başlamışlardır. Milli Savunma Üniversitesi’nden mezun olanlar da sadece 2 yıllık hızlandırılmış eğitimle mezun olmuşlardır. Gönüllüler de benzer bir süreçle orduya katılmışlardır.

 Bu verilerden hareketle orduya katılan asker dokusuyla ilgili şu sonuçlara varmak mümkündür.

 1) Yeni personel herhangi bir askeri kurum kültürünü yeteri kadar almamıştır.

 2)  Subay kalitesinde eğitim süresine dayalı bir kalite düşüklüğü önemli bir varsayımdır.

 3) Hızlı devşirme yöntemlerinin ürettiği kalitede ve kurumsal kültürde düşüş ile farklı eğilimlerden siyasallaşma/gruplaşma riskinde artış arasında doğru orantı varsayımı diğer önemli bir konudur.

 4) Bu rakamlara göre 2016 öncesine oranla ordudaki subay-astsubay oranı sözleşmeliler ve uzmanlar karşısında yüzde 60’tan yüzde 40’a düşmüştür. Bu yapısal değişiklik, profesyonelleşme iddiası yanında ortalama asker profilini değiştirmiştir. Bu, orduda muhtemel siyasallaşma halinde yeni siyasi kanallar üretebilecek bir durumdur.

Siyaset-ordu ilişkileri bakımından, bir diğer sorun, kitlesel tasfiyeler sonrası teğmen olarak göreve başlayan büyük bir kitle dikkate alınırsa, ileride alt rütbelerde şişme olmaması için Milli Savunma Bakanına, rütbe bekleme süresini dikkate almadan terfi yetkisi verilmesi olmuştur. Bu yetki, terfilerde siyaset kriterini bu kez siyasi iktidar merkezli devreye sokma riski taşımaktadır.

Özetlersek, 15 Temmuz sonrası oluşan askeri dokudaki subay kalitesi ve kurumsal kültür eksiklikleri gerek ordu içindeki muhtemel siyasi eğilimler, bakanda toplanan, dağıtılmamış yetki tablosu, ordunun siyasi işlevi ya da siyasi kullanımı açısından endişeler yaratabilecek yönler içermektedir.

Ordu bünyesinde yaşanan bu değişim asker profili ve zihniyeti üzerideki etkileriyle 15 Temmuz’un önemli sonuçlarından birisidir ve asker-sivil ilişkisi değerlendirmelerinde (mevzuat yanında) dikkate alınması önemli ve fiili bir öğedir.

2017 referandumuyla devreye giren Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin asker-sivil ilişkileri üzerine demokratik ilkeler bakımından olumsuz etkileri olmuştur. Bu sistem askeri yapıya ve sorumluluk mekanizmasına yapılan mevzuat değişiklikleriyle doğal bir etkileşim içine girmiş, bu değişiklikleri rotasından uzaklaştıran tesirlerde bulunmuştur.  Somut bir ifadeyle, Cumhurbaşkalığı Hükümet Sisteminin kişişelleşme-keyfilik, güç yoğunlaşması, denetimsizlik ve  kurumsuzlaştırma (deinstutionalizasyon) gibi temel özellikleri, asker-sivil ilişkilerinde kendisini ilk andan itibaren göstermiştir.

 Bu açıdan da şu üç gelişmenin altını çizmek gerekir.

1. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin devreye girmesiyle birlikte, Başkan-bakan ilişkisinden hareketle Milli Savunma Bakanlığı’dan çok Milli Savunma Bakanı’nın şahsını öne çıkaran bir uygulama modeli gelişmiştir. Diğer bir deyişle, sivil-asker ilişkileri kurumsal olmaktan uzaklaşmış Cumhurbaşkanı-bakan arasında kişiye endeksli bir bağımlılık ve sadakat ilişkisi görüntüsü almıştır.
   
   
2. Kağıt üzerinde asker-sivil ilişkileri demokratik denetim ve yapılanma kurallarına uygun görünmekle birlikte, yeni siyasal düzenin sivilleşmeyi yetki mekanizmasına dokunmadan, sıradan bir yetki devri görüntüsüne soktuğu söylenebilir. Mevzuat değişikliklerinin öngördüğü yetki dağıtımı mekanizması hayata geçmemiş, yetkiler bakanlık düzeyinde kişiye bağlı olarak merkezileştirilmiştir. Yetki toplulaşması bakan nezdinde devam etmiştir.
   
   
3. Bakanlık ve komutanlık fiilen aynı kişi uhdesinde birleştirilerek, bakanlık bakan üzerinden ordunun parçası kılınarak, sivil denetim ve idare adı altında yeni tip bir “merkezileşme” görüntüsü ortaya çıkmıştır. Zaman zaman “ordu mu bakanlığın parçası, bakanlık mı ordunun” sorusunu akla getirecek bir tablo ortaya çıkmaktadır. Bakan sadakat bağını kurarak, sivil otorite kadar, belki ondan daha çok, eski Genelkurmay Başkanı vasfıyla, orduyu temsil etmekte, hem icra hem denetim makamı olarak dolaylı bir sorumsuz konuma işaret etmektedir. Nitekim Akar, denetleyici ve düzenleyici bir bakanlık işlevi görmekten çok bir ordunun komutanı gibi davranmakta, dış operasyonlar dahil olmak üzere askeri icrayı mikro bir işletmecilikle yönetmektedir.

Bu durumun, Kurtuluş Savaşı sırasındaki ve Cumhuriyetin II. Dünya savaşına kadar olan dönemde benimsediği asker-sivil ilişkisi modellerini akla getirdiği söylenebilir. 1920-1924 arası dönemde, olağanüstü koşullar gerekçesiyle, Genelkurmay Başkanı asker üniforması ve statüsüyle bakanlar kurulunun üyesiydi. 1924-1944 arasında ise Genelkurmay Başkanı (Fevzi Çakmak) kabine dışında kalacak, ancak 1924 yasasıyla gerekli gördüğü her konuda bakanlıklara müdahale etme yetkisiyle bakanlıklar üstü bir konumda (fiili bakan üstü bakan-resmen Genelkurmay Başkanı) bulunacaktı.  Yasa başkanlığı değil başkanı, kurumu değil kişiyi öne çıkarırdı. İlişkisi doğrudan (o dönem sorumsuz) Cumhurbaşkanıyla ve sadakat ilkesine göre olurdu.

Bu tablo, kişiler arası bağlar üzerinden yürütülen siyasayı ciddi olarak düşündürmekte, bu oranda yarına yönelik olarak ordunun demokratik denetimi ve hukuk devleti ilkeleri etrafından kurumlaşması sorularını ortaya koymaktadır.

Sonuç olarak; 15 Temmuz asker-sivil ilişkileri yansımasının serancamı ana hatlarıyla ve bugün itibariyle böyledir. Düne oranla ileri ve geri adım ve durumları aynı anda içermekte, yapılan yasal değişikliklere ve formel demokratik bir görüntüye rağmen ordunun siyasetten uzaklaştığına dair açık veriler sunmamaktadır. Mevcut konjontürde, yeni iktidar bloğu olarak tanımlanan “AK Parti-MHP-devlet (asker)” üçlüsü, ordunun ve bakanın konumu bu zeminde düşünmeyi de gerektirmektedir…”

Son gerginliğin böyle zemini vardır, bu zemin üzerinde siyaset harekete geçmiştir.

__

[1] Bu bilgiler, 15 Temmuz 2016 öncesine mevcut tabloları, Devlet Personel Başkanlığı’nın kısmi verileri, bakanların bütçe görüşmeleri sırasında sunduğu rakamlardan oluşan, yürütmüş olduğum bir çalışmaya dayanmaktadır.