Batı, Ukrayna–Rusya krizini diplomatik yöntemlerle aşamadığı gibi Rusya karşısında askeri bakımdan da caydırıcı olamadı. Putin 22 Şubat gecesi ‘Donetsk’ ve ‘Luhansk’ özerk bölgelerinin bağımsızlığını tanıyarak ‘dostluk ve yardımlaşma’ anlaşması imzaladı. Rusya, 24 Şubat sabahı Donbas bölgesine özel askeri operasyon başlattıklarını duyurdu, akabinde Ukrayna’daki askeri hedefleri ve kentleri vurmaya başladı.

Avrupa Birliği (AB) bir dizi yaptırım kararı alırken, Avrupa Konseyi Rusya’nın Bakanlar Komitesi ve Parlamenterler Meclisi’ndeki temsil hakkını askıya aldı. Çin, Hindistan ve Pakistan gibi devletlerin Moskova’yı desteklemesi, Rusya’nın tecrit edilmesini zorlaştırıyor. Batı, yani AB ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ‘Donetsk’ ve ‘Luhansk’ bölgelerinin ilhakını önleyecek bir kararlılığa ve güce sahip görünmüyor.

Siyasi Dağınıklık, Askeri Zafiyet ve Ekonomik Bağımlılık

‘Ukrayna Krizi’nin bir türlü etkisiz hale getirilemeyişinin birçok nedeni var kuşkusuz. Bunların başında Batı’da krizin çözümüne yönelik bir fikir birliğinin olmayışı geliyor. Fransa ve Almanya diplomatik bir yaklaşımla gerilimi azaltıcı bir tutum sergilerken, ABD başından beri sert bir söylem geliştirdi, olası yaptırımları masaya yatırdı – adeta Putin’i geri dönülemez bir noktaya getirmek istercesine. Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve Almanya Başbakanı Olaf Scholz’un Moskova ziyaretleri sonrası oluşan iyimser hava, Biden ve diğer Amerikan karar vericilerin açıklama ve uyarılarıyla kısa sürede dağıldı. Hatta uzman çevrelerde Washington’ın gerilimi canlı tutmak istediği yönünde bir kanı oluştu.[i]

Bir başka sebep ise yaptırımlar konusundaki fikir ayrışmasının aşılamamış olmasıydı. ABD yönetimi Almanya’ya ‘Kuzey Akımı 2’ doğalgaz boru hattının askıya alınması yönünde baskı yaparken, Şansölye Scholz bu yönde bir angajmana girmekten uzun süre kaçındı. Rusya’nın SWIFT ödeme sisteminden çıkarılması fikrine ise Fransa ile Almanya başından beri yanaşmadı. Ayrıca Almanya AB’nin yaptırım paketine SWIFT ile ilgili bir maddenin dahil edilmesini engellediği anlaşılıyor. Almanya’nın tutumu anlaşılır, çünkü Rusya’nın SWIFT’ten çıkarılmasının Almanya’ya da ciddi bir maliyeti olacaktı ve muhtemelen Moskova’yı Pekin ile birlikte yeni bir uluslararası ödeme sistemi inşasına yönlendirecekti. Ancak bunun önceden açıkça dillendirilmesi – ekonomik çevreleri rahatlatsa da – diplomatik caydırıcılık bakımından yanlıştı.

Başarısızlığın en önemli nedeni ise askeri seçeneğin devre dışı bırakılmış olmasıydı. Önce ABD, sonra Fransa’nın olası bir işgal durumunda Ukrayna’ya asker göndermeyeceklerini deklare etmeleri Batı’nın caydırıcılığına ciddi bir darbe vurdu. Almanya’dan ise böylesi bir hamle zaten beklenmiyordu, zira hem silah satışına karşı çıkmış hem de Baltık ülkelerindeki eski Doğu Almanya’ya ait silahların Ukrayna’ya gönderilmesini veto etmişti. Suriye, Libya ve hatta Kafkasya’da Rusya’yı dengelemeyi başarmış Türkiye ise ABD tarafından istişare sürecine dahil edilmedi. Anlaşmazlıklar ve fikir ayrılıkları Batı’nın caydırıcılığını zayıflattı.

Ukrayna–Rusya Krizi AB, Fransa ve Almanya’nın Rusya karşısındaki ekonomik bağımlılığını, siyasi, askeri ve diplomatik aczini ortaya koydu. Avrupa doğalgaz ihtiyacının yarısı kadarını Rusya’dan yaptığı ithalatla karşılıyor. İngiltere, Amerika, Almanya, Avusturya, Fransa ve İtalya’da Rus şirketlerinin denetim kurullarında yer alarak büyük kazançlar sağlayan, Rusya lehine kamuoyu oluşturan birçok politikacının olduğu biliniyor. Almanya eski Şansölyesi Gerhard Schröder bunların en tanınanı. Bundan başka yatırım bankacıları, ticaret avukatları ve halkla ilişkiler şirketlerinde Rus parasıyla zenginleşen birçok şahıs da mevcut. Bunların Rusya’nın yürüttüğü hibrit savaşa ve propaganda kampanyalarına azımsanmayacak bir destek sunduğuna dair ciddi göstergeler ve çok sayıda bulgular mevcut.[ii]

Rusya’nın Ukrayna’yı işgal girişiminin jeopolitik sonuçlarına değinmeden önce, bu noktaya gelinmesinin nedenlerinin değerlendirilmesi yerinde olacaktır. Krizin tek sorumlusu Rusya mı?

Batı’nın Jeopolitik Basiretsizliği

Öncelikle bir noktanın altını çizelim: Rusya’nın ‘Donetsk’ ve ‘Luhansk’ özerk bölgelerinin bağımsızlığını tanıması uluslararası hukuka aykırı, Rus birliklerinin bu bölgeye yollanması ise Ukrayna’nın toprak bütünlüğünün ve egemenliğinin açık ihlali. Rusya’nın NATO karşısındaki talepleri de hukuki açıdan dayanaksız. Ayrıca NATO’nun genişlemesi, Soğuk Savaş sonrası şekillenen ‘Avrupa Barış Düzeninin’ başlangıcı sayabileceğimiz ‘Paris Şartı’ (1990) prensiplerine de aykırı değil. Altında Rusya’nın öncülü Sovyetler Birliği’nin de imzası bulunan bu deklarasyonda devletlerin dahil olmak istedikleri ittifakı, diledikleri sosyo-politik ve iktisadi sistemi seçme özgürlüğü ve anlaşmazlıkların diyalog ve müzakere yöntemiyle çözüme kavuşturulması prensibi yer alıyor. 1999 yılında Avrupa Güvenlik İş Birliği Teşkilatı (AGİT) tarafından İstanbul zirvesinde kabul edilen ‘Avrupa Güvenlik Şartı’nda da “devletler güvenliğini başka devletlerin güvenliği hilafına geliştiremez, her devlet kendi ittifakını seçmekte özgürdür ve etki alanları oluşturulamaz” deniyor.

Bu zaviyeden bakıldığında Rusya’nın talepleri dayanaksız. Ancak 1990’lı yıllarda ABD’nin bir nevi zafer sarhoşluğuyla tek taraflı hareket etmesi, Kosova, Irak ve Libya savaşları, ‘insani müdahalecilik’ siyaseti, 1997 yılında ‘Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Antlaşması’ndan (1988) ayrılması da ‘Paris Şartı’nın ruhuna ve içeriğine aykırıydı.

Batı’nın bir başka yanlışı ise jeopolitik gerçeklikleri göz ardı etmesiydi. İkili ilişkilerin, özellikle büyük güç rekabetinin hiçbir zaman salt hukuki bir çerçeve içinde, evrensel kural ve değerlere bağlı biçimde yürümediğini uluslararası ilişkiler tarihinden biliyoruz. Jeopolitik mülahazalar uluslararası ilişkilerin ve güç mücadelesinin değişmez bir olgusu. Örneğin Almanya’da ve birçok Batılı ülkede hâkim olan görüşe göre Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin revizyonist davranıyor, Biden, Macron ve Scholz ise Soğuk Savaş sonrası tesis edilen Avrupa barış düzenini, yani ulusal egemenliğin dokunulmazlığı ilkesini ve devletlerin özgürce dâhil olmak istedikleri ittifakı seçebilme hakkını savunuyorlar. Rusya’nın hamleleri jeopolitik kavram ve mülahazalarla açıklanırken; ABD, AB, Fransa ve Almanya’nın diplomatik yaklaşım ve dış politikasına evrensel değerler atfediliyor, normatif kavramlarla açıklanmaya çalışılıyor.

Özellikle Alman dış politika söylemindeki normativist ve ahlakçı yaklaşım üç sorunu beraberinde getirdi: Birincisi, Rusya ile Batı arasındaki ilişkinin ahlakçı bir yaklaşımla bir nevi iyi ile kötünün mücadelesi olarak kodlanmasına yol açtı. İkincisi, realizmden ve tarihsellikten uzaklaştırdı; öyle ki Rusya’nın Batı karşısındaki meydan okuması tek bir nedene, Rus iç politikasına indirgendi. Üçüncüsü, jeopolitik kıstasların göz ardı edilmesine yol açtı, örneğin Rusya’nın Kırım’ı işgal edebileceği öngörülemedi.

Sadece ABD’nin değil, Almanya’nın da birçok dış politika hamlesi ve kararı, iddia edilenin aksine kural temelli olmadığı gibi savunulan normatif değerlere de aykırıydı. Berlin, Ukrayna’ya silah satışını engellemesini çatışma bölgelerine silah satmama ilkesiyle açıklarken, Sudi Arabistan ve Mısır’a, daha önce ise Kuzey Irak Kürdistan Özerk Bölgesi’ne silah satışlarına karşı çıkmamıştı.

NATO’nun doğuya doğru genişlemesi, kuşkusuz jeopolitik bir eylemdi, Ukrayna’nın birliğe alınması fikri de. NATO üyeliğinin Ukrayna’yı Rusya ile Batı arasında bir tampon devlet olmaktan çıkarıp Rusya’yı dengeleyen bir cephe gücüne dönüştüreceği göz ardı edildi. Ukrayna’nın NATO’ya alınması Rusya’nın etrafındaki çemberi daraltacak, ABD’nin Rusya’yı çevreleme (containment) politikasına yeni bir boyut kazandıracaktı.

Batı’nın, Rusya’nın bunu kabul etmeyeceğini öngörüp ya bundan vazgeçmesi ya da gerekli caydırıcı tedbirleri alması gerekirdi. Kaldı ki jeopolitik mülahazalarla hareket eden sadece ABD ve Rusya değil, AB’nin taktik ve stratejik hamlelerini de siyasi ve iktisadi projelerini de jeopolitik mülahazalar belirliyor. AB Komisyon Başkanı Ursula von der Leyen birçok konuşmasında bu yönde açıklamalarda bulundu.[iii]

Krizin AB’ye Etkileri ve Jeopolitik Sonuçları

Ukrayna–Rusya Krizi sürecinde yaşananlar, AB’nin uluslararası siyasetin jeopolitik bir arka bahçesi haline geldiğini gözler önüne serdi. Rusya’nın son revizyonist hamlesi Transatlantik ilişkilere nasıl yansıyacak? İki senaryo öne çıkıyor:

Birincisi: AB’nin, Hint-Pasifik’te ABD’nin Çin’i çevreleme (containment) politikasını desteklemesi, böylece NATO’nun kısa veya orta vadede küresel bir ittifaka dönüşmesi (küresel NATO).

İkincisi: AB’nin, ‘Afrika-Avrasya havzasında’, yani Baltık Denizi’nden Ortadoğu ve Afrika–Sahrasına uzanan bir coğrafyada güvenlik, ekonomik istikrar ve göç hareketlerinin kontrolünü sağlayarak ABD’nin yükünü hafifletmek.

Ancak iki senaryo da askeri harcamaların ve kalkınma yardımı için ayrılan parasal kaynakların artırılmasını gerektiriyor ki bunun seçmenler nezdinde şu an karşılığı yok.

ABD ise AB’den beklediği desteği ve yardımı görmemesi durumunda – çok güçlü bir olasılık olmasa da – Rusya’yı yanına almayı deneyecektir. Zira ne ABD ne de Çin, Rusya’nın karşı jeopolitik blokta yer aldığı bir durumu istiyor. ABD ve dolayısıyla da Batı için en kötü senaryo, Rusya’nın Çin’i Tayvan meselesinde, Çin’in ise Rusya’yı Ukrayna konusunda desteklemesi, yani iki cephede aynı anda iki büyük gücü çevreleme durumunda kalmasıdır. Henüz formel bir Rusya–Çin ittifakı yok.

Rusya’nın son hamlelerini bu bağlamda değerlendirmek, Putin’in askeri krizi tırmandırmasını üç boyutta ele almakta yarar var.

Birincisi: Rusya, Ukrayna’nın doğu bölgelerini muhtemelen ilhak ederek oradaki Rusları anavatana katmış olacak. Bir başka olasılık ise Ukrayna’da Rusya yanlısı bir hükümetin kurulması. Her hâlükârda Rusya’nın Ukrayna’yı uzun bir süreliğine istikrarsızlaştırmış, ülkenin NATO üyeliğinin önüne set çekmiş ve böylece Ukrayna’nın dengeleyici bir kanat gücüne dönüşmesini engellemiş olacağını söyleyebiliriz. Ukrayna uzun bir süre ya bir tampon devlet statüsünde kalacak ya da Beyaz Rusya örneğinde gördüğümüz gibi Rusya’nın etki alanına girecek gibi görünüyor.

İkincisi: AB’nin yaptırımları AB ülkelerini de zor durumda bırakacak; enerji politikaları, ‘Kuzey Akımı 2’ projesinin geleceği, nükleer enerji, ekolojik transformasyon gibi meseleler birlik içinde tartışma yaratacak. Yaptırımların ekonomik durgunluk, yüksek enerji fiyatları ve enflasyon gibi olası sonuçları ise halktaki hoşnutsuzluğu artırarak anti-Amerikan bir siyasi atmosferin oluşmasına da yol açması olası. Böyle bir durum Putin’i Batı ve Avrupa’yı bölme hedefine birkaç adım daha yaklaştırmış olacak. Ancak zayıf da olsa AB’nin kendine çekidüzen vermesi de bir başka olasılık.

Üçüncüsü: Putin’in hamlesi küresel jeopolitik boyutta Çin’e yönelik güçlü bir mesaj içeriyor. Çin, Rusya için ekonomik bakımdan güçlü bir müttefik, Rusya ise Çin açısından bölgesel güç projeksiyonu kapasitesine ve deneyimine sahip güvenilir bir ortak. Çin’in güçlenmesi ve ‘Yol ve Kuşak’ projesiyle ekonomik ve lojistik genişlemesi Asya’yı Avrasya üzerinden Avrupa’ya bağlıyor. Çin ile ABD arasındaki sistemik rekabetin kızışması durumunda Rusya, Çin’in Asya ve Afrika’daki jeo-ekonomik çıkarlarına askeri dayanak olabilecek kapasitede. Putin bunun bilincinde. Ukrayna’da Batı’nın baskısını bertaraf ettiği takdirde ülkesinin ABD karşısında Çin’in yanında yer almasının Pekin nezdindeki değerini yükseltmiş olacak. Rusya, askeri hareket ve siyasi manevralarıyla kendini ABD ve Çin için vazgeçilemez bir küresel aktör olarak lanse etmek istiyor. ABD’nin buna seyirci kalması düşünülemez. Çin ile Rusya’yı birbirine karşı kullanmaya, bundan 50 yıl önce Çin ile yaptığını bu sefer de Rusya ile yapmayacağını kim iddia edebilir?

Uluslararası politikada türbülanslı bir sürece girmiş bulunuyoruz. Bunun dünya küresel ekonomi ve ticareti üzerinde ve küresel ısınma, göç ve yoksulluk gibi küresel boyutlu sorunların çözümüne olumsuz etkileri olacak. Uluslararası siyasetin, güvenlik ve dış politikanın tamamen jeopolitik kıstaslara, büyük güç rekabeti mantığına göre şekillendirilmesi çok riskli; yeni gerginliklere, çatışma ve savaşlara yol açması kuvvetle muhtemel. Ancak jeopolitik döngü kader değil, dışına çıkılabilir.

Birincisi: 1990’ların başında olduğu gibi iş birliği ve ‘ortaklık anlayışına’ dönülerek karşı tarafın meşru güvenlik çıkarlarına saygı duyulması gerekiyor.

İkincisi: Avrupa’nın salt bir ‘jeopolitik’ ve ‘güç mücadelesi alanı’ olmadığı idrak edilip, ‘ortak bir ev’ (Gorbaçev)[iv] olarak tasavvur edilmesi birçok sorunun çözümünü kolaylaştırabilir.

Üçüncüsü: Tek kutupluluk arayışından vazgeçilerek karşılıklı bir iş birliği ve denge politikasına (balance of power) dönülmesi de birçok gerilimi azaltacaktır.

_

[i] Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmeyeceği, bunun hem ülkenin hem de Putin’in çıkarlarına ters düştüğü yönünde görüşler öne sürenlerden biri de Rusya uzmanı Nina Chruschtschowa idi. Sovyetler Birliği başkanı (1958–1964) Nikita Kruşçev’in torunu Chruschtschowa’ya göre, Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ABD’nin çıkarına. Bkz. Ellen Ivits, “ABD neden Rusya’nın Ukrayna’yı işgaliyle Putin’den daha fazla ilgileniyor?› (Türkçesi), Nina Chruschtschowa ile mülakat, içinde: Stern.de, 18.2.2022 ve Nina Chruschtschowa (mülakat), “Putin Unlikely to Invade Ukraine Despite Overheated U.S. Rhetoric, Says Nina Khrushcheva›, YouTube, 10.1.2022.

[ii] Örneğin bkz. Tom Tugendhat, “Russia’s other European invasion›, içinde: Atlantic Council, 14.1.2022 ve Anne Applebaum, “Why the West’s Diplomacy with Russia Keeps Failing›, içinde: The Atlantic, 13.2.2022.

[iii] Örneğin bkz. European Commission, “The von der Leyen Commission: for a Union that strives for more›, AB Komisyonu resmi web sitesi, 10.9.2019.

[iv] Bkz. Michail Gorbatschow, Was jetzt auf dem Spiel steht: Mein Aufruf für Frieden und Freiheit, München: Siedler, 2019.