Yaşanılan son üç yıl, ülkemiz açısından çok rahat yıllar olarak tanımlanamaz. Bütün dünya ülkelerinin yaşadığı COVID-19 salgını Mart 2020’de ülkemizde görüldü ve arkasından 6 Şubat 2023 tarihinde 10 ilimizde yaşanan deprem felaketi hemen hemen bütün alanlarda, ama öncelikle eğitim alanında henüz tam büyüklüğünü bilmediğimiz tahribata yol açtı. COVID-19 salgınının yayılması ile okullar kapatıldı ve dünyada okulları en uzun zaman kapalı kalan birkaç ülkeden biri olduk. Üniversiteler uzaktan eğitime geçtiler ve iki yıla yakın eğitime bu şekilde devam edildi.

Salgının etkisinin hafiflemesiyle normale dönüşün hemen sonrasında, 6 Şubat 2023’te 10 ilimizde dünyada son 100 yılda görülen en büyük depremlerden ikisi yaşandı. 50 binden fazla insanın kaybedildiği depremde 10 şehir ciddi hasar gördü ve bu illerdeki bütün okullar mecburen tatil edildi. 

Depremde ilk, orta ve lise kademesindeki okulların çok büyük çoğunluğu yıkılmıştı. Felaketin şoku biraz hafifledikten sonra bu okulların bazıları üç ay içerisinde açılmaya başladı. Öğrenciler deprem bölgesinde konteynerlerde ve çadır okullarda eğitime başladılar. Bu süreç hâlâ devam etmektedir. Lise son sınıf öğrencileri iki şekilde etkilendiler: İlki takip etmek zorunda oldukları müfredatı tamamlayamadılar. İkincisi, lise son sınıf öğrencileri için yaklaşan üniversiteye giriş sınavına destek programları ya geç başladı ya da istenilen şekilde yürütülemedi. Deprem bölgesinde eğitim açısından tam bir karışıklık yaşandı.

MEB ve bazı STK’ların gayretleriyle üniversiteye hazırlık kursları organize edildi. Konteynerlerin henüz herkese verilmediği aylarda öğrenciler için çadırlarda çalışma imkânları yeterli değildi. Bu nedenle o bölgeden öğrencilerin bu sınava yeteri kadar hazırlandıklarını söylemek zor olacaktır. Ailelerinin bazı fertlerini kaybetmiş, devletin günlük ihtiyaçlarını yeteri kadar karşılayamadığı, özellikle elektrik ve haberleşme imkânlarının kısıtlı olduğu bölgedeki psikolojik atmosfer ve maddi sıkıntılar, öğrencilerin hazırlık yapmalarını engelleyen unsurlar arasındadır. 

Ülkenin depremi yaşamamış bölgelerindeki insanlar için de durum kolay değildi. Pek çok insan depremzedelere yardım için günlük rutinlerinin dışına çıkıp ellerinden geleni yaptılar. Çoğu insan 17 Ağustos 1999 Marmara depremini hatırlayıp orada yapılan hataları tekrarlamadan depremzedelere yardıma koştu. Ülke olarak genç-yaşlı herkesin moralinin düşük olduğu zamanlardı. Deprem herkesin verimliliğini düşürdü ve eğitim bundan nasibini fazlasıyla aldı.

COVID-19 salgını nedeniyle yaşanan zorlukların ve sıkıntıların 2020 ve 2021 yıllarında yapılan Yükseköğretim Kurumları Sınavı’na (YKS) olumsuz yansımaları olmuştur. Okulların kapalı olduğu 1,5 yılda hem öğretmen ve akademisyenler hem de öğrenciler alışık olmadıkları uzaktan eğitimin yüz yüze eğitim kadar verimli olamadığını eğitimcilerle beraber ifade etmişlerdir. Eğitim çıktıları açısından büyük kayıplar söz konusu olsa da bu kayıpların telafisi için depremden zarar görmüş üniversitelerde cılız birkaç çalışma dışında telafi yoluna gidilmemiştir. 

Benzer şekilde 6 Şubat’ta meydana gelen depremin öncelikle bölgede ve yurt genelinde 2023 Haziran ayında yapılan YKS’ye etkileri olmuştur. 

Bu kısa analizde 2019 yılından 2023 yılına kadar YKS’de TYT (Temel Yeterlilik Testi), AYT (Alan Yeterlilik Testi) ve YDT (Yabancı Dil Testi) başlıkları altında verilen bütün testlerdeki ortalamalara bakarak salgın öncesi (2019 YKS) ve sonrasındaki değişiklikler görülmek istenmektedir. Daha sonra 6 Şubat depreminin 2023 YKS sonuçları üzerindeki etkisine bakılacaktır. Ortalamalar, ÖSYM web sayfasından elde edilmiştir ve doğru cevapların ortalamalarıdır. Doğru cevaplar yanlış cevapların dörtte biri çıkarılarak hesaplanmaktadır.  

Metodolojik olarak beş yılda farklı şartlarda (COVID-19 salgını ve deprem gibi) ve farklı zorluklardaki testlerden elde edilen sonuçların karşılaştırılması sorunlu bir süreçtir. Bu sorun, belli aralıklarla tekrarlanan diğer sınavlar için de geçerlidir. ÖSYM bu konuda Güçlük Endeksi veya değişik yıllara ait ortalamaların istatiksel olarak farklılık testlerini standart olarak yayınlamadığı için bu sorunu her sınavın yaklaşık olarak kendisinden önce ve sonra verilen sınavlarla zorluk açısından benzer olduğu varsayımını kabul etmek şartıyla aşabiliriz. Karşılaştırmayı zorlaştıran bir husus da hem COVID-19 salgını hem de deprem döneminde öğrencilerin sorumlu olduğu muhteva ile ilgili yapılan değişikliklerdir. İkinci yarıyıl muhtevasının sınavda sorulmaması gibi değişiklikler buna örnektir. Bu durumda sorun, öğrencilerin birinci yarıyılda elde ettikleri başarılarının gerçek potansiyellerini yansıttığı varsayımını kabul etmek zorunluluğudur. 

Test Ortalamaları

Lise eğitiminin YKS’deki rolünü görmek için sınava giren herkesin değil yeni mezunlara ait test ortalamaları kullanılmıştır.

Tablo 1, COVID-19 salgını öncesi ve sonrasını karşılaştırmak için YKS test ortalamalarını vermektedir. Son sütün iki yılın ortalamaları arasındaki farkı göstermektedir. TYT testlerine bakıldığında sadece Türkçe testinin ortalamasında bir düşüş olduğu, diğer testlerde yükselişlerin olduğu görülmektedir.

AYT testlerine bakıldığında, altı test ortalamasında azalma beş test ortalamasında ise artış kaydedilmiştir. Burada en fazla dikkati çeken Matematik testindeki ortalamanın 2020 de 2,7 puan artış göstermesidir. Bu durum COVID-19 salgını dolayısıyla bu yıla ait fen alanları ve matematikte soruların kolay hazırlandığı gibi bir izlenim vermektedir. Bunun yanında Türk Dili ve Edebiyatı, Tarih, Coğrafya, Felsefe ve DEKAP alanlarında öğrencilerin daha az başarılı olduğu gözlenmektedir. 

Tablo 1. 2019 ve 2020 Yılları YKS Testlerinin Ortalamaları

Yabancı dil gurubunda dikkati çeken, İngilizce testinde daha az olmak şartıyla diğer dil testlerindeki ortalamaların artış göstermiş olmasıdır. Arapça dil testindeki artış çok dikkate değerdir ve ayrıca incelenmeyi gerektirmektedir.

Tabloda gözlenen ortalama farklarının sistematik esasta bir yönde gerçekleşmemesi ve bir kalıba uymaması, farklı konularda farklı faktörlerin etkili olduğu intibaını vermektedir. Uzaktan eğitime erişim ve faydalanma durumundaki farklılıklar, sosyoekonomik durumu iyi olan ailelerin çocuklarına COVID-19 salgını öncesi imkânları sağlaması, liselerin yardıma ihtiyacı olan öğrencilere katkıları gibi faktörler bu sonucun çıkmasında etkin olmuş olabilir. 

Depremin yaşandığı 2023 yılında yapılan YKS sonuçları ile COVID-19 salgınının yorgunluğunun henüz atlatılmaya çalışıldığı yıl olan 2022 YKS sonuçları arasındaki farkı görmek için Tablo 2 hazırlanmıştır. Burada son sütun 2023 ile 2022 test sonuçlarında gözlenen farkı ifade etmektedir.

Tablo 2. 2022 ve 2023 Yılları YKS Testlerinin Ortalamaları

TYT’de Türkçe, Sosyal Bilimler ve Matematik test ortalamalarında artışlar gözlenirken Fen Bilimleri testinde düşüş gözlenmektedir. AYT başlığı altında yer alan 11 testten yedisinde 2022’ye nazaran düşüş diğer dört testte yükseliş görülmektedir. Göreceli olarak en fazla düşüşler Coğrafya-1 ve Coğrafya-2 testlerinde görülmektedir. Burada Türkçe ve Matematik testlerinde düşüş olması dikkat çekicidir.

Yabancı dil grubundaki (YDT) bütün testlerde düşüş yaşanmıştır. İngilizce testindeki küçük düşüşün haricindeki düşüşlerin büyüklükleri 4 ila 10 puan arasında kalan önemli düşüşlerdir. Rusçada yaşanan düşüş 11 puana yakındır. 

Öğrencilerin başarısını etkileyen diğer faktörlerin etkisini göstermeden, tabloda gözlenen düşüşlerin nedeni olarak depremi göstermek büyük bir indirgeme hatası olur. Ancak iki yıl arasında deprem dışında öğrenciler açısından çok fazla değişen olmadığı da açıktır. Bu nedenle derecesi bilinmese de depremin rolü olmuştur diyebiliriz.

Son olarak, 2019 yılından 2023 yılına kadar geçen zaman diliminde gerçekleşen ortalamalardaki değişikliklere ve ortalamaların bizatihi büyüklüklerine değinmek gerekecektir. Bunun için Tablo 3 hazırlanmıştır.

Tablo 3. 2019-2023 Döneminde YKS Testlerinin Ortalamaları*

*Kırmızılar en düşük, maviler en yüksek ortalamaları göstermektedir.

Tablo 3 son sütunda 5 yıllık dönemde test ortalamalarında ortaya çıkan farklar verilmiştir. Bu farklar önceden söylendiği gibi sınavların benzer zorlukta oldukları varsayımı ile hesaplanmıştır. Unutulmaması gereken husus, bu 5 yıllık süre içerisinde bütün dünya devletlerini sarsan COVID-19 salgını ile ülkemizde son yüzyılda meydana gelen en şiddetli iki depremin gerçekleşmiş olmasıdır. Salgın genelde toplumların eğitim sistemlerini ciddi manada sıkıntıya sokmuş ve onları telafisi zor kayıplarla karşı karşıya bırakmıştır. Ülkemizde yaşanan deprem ise zaten COVID-19 salgınında okullarını en uzun süre kapalı tutan ve bu nedenle çok zarar gören ülkelerden biri olarak durumu daha da vahim hale getirmiştir. 

Farkları yorumlamadan önce vurgulanması gereken önemli bir nokta, ortalamaların büyüklükleridir. TYT’deki 40 soruluk Türkçe testine bakılırsa ortalama doğru sayısının 2023 yılı için 20 olduğu görülür. Yine 40 soruluk Temel Matematik testinde ortalama doğru sayısı 8,2’dir. 20 sorudan oluşan Fen Bilimleri testinde ortalama doğru sayısı 3,5’tir.

AYT grubundaki testlerden 24 soruluk Türk Dili ve Edebiyatı’nda ortalama 5,8’tir. Tarih-1’de (10 soru) ortalama 1,7, Coğrafya-1’de (6 soru) 1,3, Coğrafya-2’de (11 soru) 2,4’tür. Milletçe iyi olmaya çalıştığımız 40 soruluk Matematik testinde ortalama 7,6, Fizik (14 soru) 2,5, Kimya (13 soru) 1,8 ve Biyoloji (13 soru) 2,1’dir. 

Hepsi 80 soru olan yabancı dil gurubunda ortalama Almancada 38,1, Arapçada 28,2, Fransızca ve İngilizcede 39,2 ve Rusçada 39’dur. 

Bu halleriyle ortalamalar, ülkemizde lise eğitiminde çok ciddi sorunlar olduğuna işaret etmektedir. Burada göründüğü kadarıyla liseler üniversitelerin beklemekte oldukları adayları hazırlamakta üzerlerine düşen görevi tam olarak yerine getirmemektedir. Beklenenden az hazırlık ve etkinlikle üniversiteye geçen gençler eksikliklerini üniversitede tamamlamak zorunda kalıp zaman ve enerji harcarken; istediği kalitede öğrenci alamayan üniversiteler de beklenen kalitede öğretim yapamamaktadır. Bu, ülke adına büyük bir kayıptır.

Ortalamaların istenilenin çok altında olmasının yanında diğer ciddi bir sorun, 5 yıllık dönem içerisinde ortalamaların beklenen ilerlemeyi gösterememiş olmalarıdır. En yüksek ilerleme 16,6 puan artışla Arapça ortalamasında görülmüş, onu İngilizce (6,9) Fransızca (6,6) Türkçe (4,9), Almanca (2,4), Matematik (2,3), Temel Matematik (2,1), Sosyal Bilimler (2,0), Fizik (1,3) ve Türk Dili ve Edebiyatı (1,1) takip etmiştir. Arapça dilinde gözlenen bu en yüksek artış detaylı bir incelemeyi gerektirmekle birlikte Arapça diline ilginin İmam Hatip Lise mezunlarının artması ve mevcut siyasi ortamın sağladığı destek dolayısıyla olduğunu düşünmek yanlış olmayacaktır. Matematikte görülen artışı dünyada ve ülkemizde konuya gösterilen ve giderek artan ilgiyle açıklamak mümkündür.

Tarih-1, Coğrafya-1, Felsefe ve Rusça test ortalamalarında düşüş yaşanmaktadır. Her ne kadar Tarih-2 ve Coğrafya-2 test ortalamalarında 5 yıllık dönemde az bir artış gerçekleşmiş ise de özellikle Felsefe gurubundaki düşüş önemlidir.

Ortalamaların beş yıllık değişimini görmek ve karşılaştırmak için z değerleri (standartlaştırılmış) hesaplanmış ve toplamları Tablo 3’ün son satırında verilmiştir. Görüldüğü gibi 2019 yılındaki değer, ortalamayı temsil eden 0 noktasının altında (-16,64), yani başarısızlığa karşılık gelen bölgede yer alırken; 2020’deki ortalamalar 0 noktasına daha yaklaşmıştır ki 2019’dan daha başarılı ancak hâlâ başarısız bölgededir (-11,41). 2021 yılı verileri ortalamanın sağında (0 değerinin üzerinde), yani başarılı kabul edilen bölgede yer almıştır. En başarılı yıl 2022, 0 noktasının en uzağında (14,3) yer alırken 2023 yılı ciddi bir düşüşle (4,53) tekrar ortalamayı temsil eden 0 noktasına yaklaşmıştır. 

Şekil 1. Yıllara Göre Standartlaştırılmış Test Ortalamaları

Bitirirken

YSK test sonuçları, 2019 ve 2023 yılları arasında genelde bir iyileşmeye işaret etse de 2023 yılı iyileşmenin azaldığı bir yıl olmuştur. COVID-19 salgınının başladığı 2020 yılı YKS test sonuçları 2019 test sonuçlarından daha yüksektir. Bunda salgın nedeniyle öğrencilerin testlerde muaf tutuldukları alanların artması ve sınavın göreceli olarak kolay hazırlanması rol oynamış olabilir. Deprem felaketinin yaşandığı 2023 yılı YKS test sonuçları 2022 yılı test sonuçlarına göre ciddi anlamda düşüktür. Burada COVID-19 salgını sırasında lise bir ve ikinci sınıfta olan öğrencilerin ciddi öğrenim kayıpları ile 2023 yılında YKS’ye girdiklerini unutmamak gerekir. Bu öğrenciler deprem bölgesinde yaşayan öğrenciler kadar iki felaketi yaşamamış olsalar da salgın dolayısıyla okulların uzun süre kapalı kalması nedeniyle eğitimden kopmuşlar ve ciddi öğrenim kayıplarına uğramışlardır. Bu nedenle 2023 YKS sonuçları 2021 ve 2022 YKS sonuçlarına göre çok gerilemiştir.

2019 ve 2023 yılları arasında YKS test sonuçlarının doğrusal bir iyileşme eğilimi göstermemesinin yanında diğer bir sorun, test ortalamalarının beklenenin çok altında olmasıdır. 40 soruluk Türkçe testinde ortalama ancak 2023 yılında 20’yi geçmiştir. Yine 40 soruluk Matematik testinde 2020 yılında 8 olan ortalama 2023 yılında 7,5’a düşmüştür. 14 soruluk Fizik testinde ortalama 2,5, 13 soruluk iki testten Kimya testinde ortalama 1,8 ve Biyoloji testinde 2’dir. Bu ortalamalar ülkemiz açısından lise eğitiminde ciddi bir soruna işaret etmektedir. Başarısızlığın bir bölümü yaşanan felaketlere atfedilse bile bu kadar düşük ortalamalar yetkin olmayan gençleri üniversiteye yolladığımızın göstergesidir. Lise materyalini hazmetmemiş öğrencilerin üniversitede başarılı olmaları beklenemez. 

Bu durum lise öğretiminin derhal gözden geçirilip müfredatın çağın gereklerine göre yenilenmesini, lisede verimli öğrenmeyi sağlayacak ve kaliteyi yükseltecek diğer önlemlerin alınmasını gerekli kılmaktadır. İyi yetişmemiş lise öğrencilerinden üniversitede daha iyi yararlanabilmek için lise eğitiminin kalite sorunu çözülene kadar üniversitelerin liseden eksik gelen öğrencilere 1 yıl takviye yapması denenebilir. Sistemi zorlayacak düzenlemeler önceki tecrübelere dayanılarak tercih edilmese bile (ki haklılık payı vardır) lise eğitimi üç yıla indirilerek üniversite takviyesi için zaman kazanılabilir.  Defalarca söylendiği gibi üniversitelerimizde kaliteyi yükseltmenin bir yolu lisedeki kalite sorununu çözmektir.