Rusya Covid-19’a Nasıl Tepki Verdi?
Putin’in tepkisinin etkileri görülmeye devam ederken iktidara sıkı sıkı tutunmuşluğunu sorgulama hususunda her zaman dikkatli olmak akıllıca olacaktır. Ancak buradaki meşruiyet sorunları özellikle araştırılmaktadır. İktidarını güçlü bir biçimde “her şeye gücü yeten mistik bir temel”e kuran bir lider en zorlu düşmanı ile nihayet karşılaşmış olabilir.
Rusya’nın koronavirüs salgınına erkenden tepki göstermesi bazılarınca övgüyle, çoğunlukla ise şaşkınlıkla karşılandı.
Ülkede aylarca, dikkat çekici bir biçimde, düşük bulaşma oranları bildirilirken bugünlerde salgın gücünün doruğuna ulaşmış görünüyor.
Rusya, batılı ülkelerin bir çoğu ile kıyaslandığında, bu yeni koronavirüse çabuk ve ciddi bir biçimde tepki verdi. Kremlin 27 Ocak’ta özel bir koronavirüs merkezi oluşturdu ve bundan üç gün sonra da Çin’le sınırının büyük bir kısmını kapattı.
Ancak Rusya merkezi hükumetinin bu erken tepkisini, daha fazla eylemde bulunma değil bir sessizlik ve tereddüt süreci takip etti. Diğer devletler kriz moduna girdiğinde Rusya Devlet Başkanı Putin Batılı ülkelere insani yardım teklif etti ve Rus halkına endişelenecek bir şey olmadığı konusunda güvence vermeyi sürdürdü.
Ve sadece istatistikleri dikkate aldığınızda Putin’e inanabilirdiniz.
Rusya Mart ayı sonlarında hala, ülkede Lüksemburg’daki yeni koronavirüs vakalarından daha az sayıda vaka olmasıyla böbürleniyordu. Gözlemciler şüphelenmeye başlamıştı. Gazeteciler ülke içindeki zatürre vakalarındaki artışın, rakamların düşük kalmasını sağlamak için ölüm raporlarının eksik bildirilmesi ve hatta tahrif edilmesine işaret ettiğine dikkat çekiyordu. Rusya’nın sadece 253 koronavirüs vakası bildirdiği günlerde, Rusya Devlet İstatistik Kurumuna göre Moskova’daki zatürre vakası sayısı yüzde 37 artmıştı. Eksik bildirimlere ilişkin anekdotsal kanıtlar da ortaya çıkmaya başlamıştı. Moskova’da daha önce virüs testi pozitif çıkmış olan yaşlı bir profesörün ölüm sebebi ilk başta hükumet tarafından “koronavirüs” olarak bildirilmiş ancak daha sonra “kan pıhtılaşması” olarak değiştirilmişti. Volgagrad’daki doktorlar önceki yıllarla kıyaslandığında on kat fazla zatürre vakası bildirmeye başlamıştı. Kremlin’in sağlık istatistiklerini siyasi amaçlar için manipüle etmesinin son örneğini bulmak için, Putin’in kardiyovasküler hastalıklara karşı tepkisinin bir sonucu olarak kalp ile ilgili hastalıklardan kaynaklanan ölümlerde yıldan yıla düşüşün takip ettiği ve buna karşılık nadir ya da sınıflandırılamayan hastalıklar nedeniyle ölüm sayılarında neredeyse eş değer bir artışın yaşandığı 2015 yılına kadar geri gitmek gerekiyordu.
Ancak yine de şu soru sorulmaya devam edildi: Rusya gerçekten herkesten daha mı hazırlıklıydı?
Nihayetinde Rusya’nın, Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) 2005 Uluslararası Sağlık Tüzüğü uyarınca kabul edilen standart ve gerekliliklere uygunluğunu değerlendirmek üzere geliştirilen izlemesi çerçevesinde, neredeyse mükemmele yakın bir Çekirdek Kapasiteler Endeksi skoru (Core Capacities Index) bulunuyor. Ülkede ayrıca kişi başına düşen ventilatör sayısı Batı ülkelerinin pek çoğundan daha yüksek, ki bu da ölüm oranın Nisan ayı boyunca dikkate değer bir biçimde düşük olmasını açıklamaya yardımcı olabilir.
Ancak bu göstergelerin ikisi de detaylı incelemeye dayanmıyor. Çekirdek Kapasiteler Endeksi önemli ölçüde bir ülkenin kendi değerlendirmesine dayanırken, oldukça bol olduğu rapor edilen Rus tıbbi malzemelerinin büyük oranda kusurlu olduğu kanıtlanmış durumda. Rusya, sağlık sistemi hazırlıklı olsaydı dahi ülkedeki yaygın diğer sağlık sorunları nedeniyle ulusal bir sorunla baş etmek zorunda kalacaktı. Ilımlı bir şekilde ifade etmek gerekirse, Rusya başlangıç olarak sağlıklı bir ülke değildir. 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşünden bu yana ülke, orantısız olarak yüksek oranda kalp hastalıkları ve alkolizm ile karşı karşıya kaldı. Rus nüfusunun neredeyse üçte biri sigara kullanıyor ve erkekler için ortalama yaşam beklentisi sadece 66.
Mart ayının son haftası Hükumetin tepkisinde bir dönüm noktası oldu.
30 Mart’ta, Putin’in küresel salgın hakkındaki endişeleri dindirmek için ortada görünmesinden sadece beş gün sonra, Moskova Belediye Başkanı Sergei Sobyanin 12,5 milyon kişinin yaşadığı şehirde kısıtlı bir kapatmaya gidileceğini açıkladı. Moskova’daki sokağa çıkma yasağı Rusya’da uygulanan bu tür önlemlerin ilkiydi. 30 Mart’ta, Başbakan Mişustin tüm diğer kent ve bölgeleri ‘Moskova’yı izlemesi ve benzer sınırlamalar uygulaması’ konusunda uyardı. Putin, 25 Mart’taki ilk konuşmasında dokuz günlük bir tatil ilan ederken, potansiyel olarak popülerliği olmayan tedbirleri başlatmayı başbakanına ve Moskova Belediye Başkanı’na bırakarak, uygulanması an meselesi olan izolasyon kısıtlamalarından bahsetmekten dikkat çekici bir biçimde kaçındı. Kremlin daha sonra, 9 Mayıs Zafer Günü kutlamaları için yapılacak olan kitlesel askeri geçit törenlerini ve Putin’in iktidarını 2036 yılına kadar uzatmasını sağlayacak ve 22 Nisan’da yapılması kararlaştırılmış olan anayasa referandumunu erteledi.
Nisan ayının ilk haftasından sonra Kremlin’in iyimserliği neredeyse geçmişte kalan bir anı gibi görünüyordu. Moskova’da kısıtlayıcı tedbirlerin yürürlüğe girmesinin ardından Rusya Sağlık Bakanı Mikhail Murashko, 9 Nisan’da hastanelerin tüm zatürre vakalarını olası koronavirüs vakaları olarak tedavi edeceğini duyurdu ki bu durum olasılıkla başlangıçta eksik bildirilen vakalar olduğunun üstü kapalı bir kabullenişi idi. Yine de patologlar, Sağlık Bakanlığı’nın sağlık çalışanlarına “ölümleri koronavirüs dışındaki nedenlere bağlamalarını” söyleyen bildirimleri konusunda verdiği ayrıntılara dayanarak, Moskova’daki yetkililerin koronavirüs ölümlerinin yüzde 60 kadarının açıklanan resmi rakamlar içinde bulunmadığına inanmaktadır. Bunun yanı sıra, bu süreçte sağlık servisleri testleri artırdı ve bunu izleyen haftalarda günlük yeni koronavirüs vaka sayısı rekor seviyeye ulaştı. Koronavirüs vakaları Mayıs ayı başında altı gün üst üste 10000’den fazla arttı.
14 Mayıs itibariyle Rusya 252,245 vaka ve 2,305 ölüm bildirdi.
Ve Rusya’da bu durum bir sorun olarak kabul edildiğinde, Kremlin çözüm bulma konusunda valiler ve belediye başkanlarının kararlarına riayet etti.
Putin kamuoyuna sadece kestirilemeyen şeyler ve güvenceler sunmuşken, Belediye Başkanı Sobyanin koronavirüs ile mücadeleye öncülük etmektedir. Belediye Başkanı ön kısıtlama tedbirlerini uygulamakta, hastaneler inşa etmekte ve halka hastanelerin durumu hakkında dürüst uyarılarda bulunmakta. Mişustin’in Rusya genelinde bölge liderlerini Moskova’dakine benzer sınırlamalar getirmeye çağırdığı 30 Mart tarihli açıklamasından sonra, ülke genelinde koronavirüs hakkında “yanlış bilgi”nin yayılması konusunda cezai sorumluluk, karantina ihlaline karşı ağır para cezaları ve hükumetin bireylerin konumlarını ve etkinliklerini takip etmesini sağlamaya yönelik mobil takip uygulamalarının yüklenmesini zorunlu kılan kanunların uygulanmaya konulduğu görüldü. 30 Mart’ta izolasyon kısıtlamasının hayata geçirilmesinin hemen ardından, Sobyanin tüm Moskovalıların telefonlarına, talep edildiği takdirde polise sunulması gereken, QR kodları indirmek zorunda olduklarını duyurdu. Belediye Başkanı sınırlamalara uymayanları cezalandırmak için yüz tanıma teknolojisi kullanımını da başlattı. Muhalefet liderleri, mükemmel insan hakları kayıtlarından çok uzak olan bir ülkede, bu yeni gözetim önlemlerinin bir “dijital toplama kampı”nı getireceği uyarısında bulunuyorlar.
Tepki verme konusunda Sobyanin’den daha yavaş olmakla birlikte, Rusya genelinde valiler de Nisan ayı boyunca önleyici tedbirleri yavaş yavaş halka açıklamaya başladılar. Valiler kamusal alanda maske takma gerekliliğine ilişkin hükumet kararnameleri yayınladılar. Sverdlovsk Valisi Yevgeny Kuivashev bu kurala uymayanlara para cezası vererek bunu bir adım daha ileri götürdü. Diğer bölgelerde yetkililer Kremlin’in kılavuzluğu olmadan salgını kontrol etme mücadelesi vermekte. Kuzey Osetya-Alanya Valisi Vyacheslav Bitarov Vladikavkaz’da uygulamış olduğu kısıtlama tedbirlerini protesto etmek için toplanmış olan bir kalabalığın önünde konuşma yaptığında sesini duyuramamış ve bezmişti. Vali “Bu hastalığı ben icat etmedim ve yapılacak tek şey evde kalmak” diyerek protestocuları ikna etmeye çalışmıştı.
Salgın bazı bölge liderleri için şiddetli siyasi zararlara yol açtı. Moskova’daki kısıtlamaları takip eden haftada, 24 saat içinde, dört vali istifa etti.
Salgının sert bir biçimde vurduğu Komi Cumhuriyeti’nin kuzey bölgesinde, Nisan ayı ortasında hastanelerin aşırı dolduğu bildirilmekte iken, yetkililerin salgından ziyade salgına ilişkin bilginin yayılmasını önleme konusuna daha fazla ağırlık vererek, kaynaklarını eleştirenleri sorgulamak için kullandığı görülmekte idi. Bu elbette, yeni valinin selefinin salgını daha en başta açıklamış olduğu için görevinden alınmasının ardından olmuştur.
Rusya Federasyonu Yüksek Mahkemesi de, halihazırda Kremlin karşıtı aktivistlere yönelik baskı aracı olarak kullanılmakta olan yeni kanunları incelemeden onaylarken, ceza sisteminde yoğunluğu azaltmaya yönelik tavsiye kararları yayınlayarak koronavirüse tepki vermekteydi.
Putin, bu süreç boyunca hemen hemen hiç kamuoyu önüne çıkmadı. Doğrudan Putin tarafından yayınlanan en sıkı tedbir Mayıs ortası itibariyle ulusal “işe gitmeme” tedbirinin uzatılması oldu.
Hastaneler dolup taşmış ve ölümler artıyorken Putin’in kamuoyundan uzak durma yaklaşımı pek çok gözlemciyi şaşırtmakta. Bazıları Putin’in acil kısıtlayıcı tedbirlerle ilişkilendirilmemek için, taktiksel bir önlem olarak, uzakta durduğuna inanıyor. Bu bakış açısıyla Putin, Vladikavkaz’da görülen protesto gibi, halkın tepkisini yerel ve bölgesel yetkililerin çekmesine izin vererek “paratoneler” oluşturuyor olabilir. Ancak bazıları, Sovyetler Birliği’nin düşüşünden bu yana görülen en büyük iç kriz boyunca ortalıkta bulunmayışının Putin yönetiminin meşruiyetine zarar vereceğini ve merkezi hükumetteki iktidarın kutsallığını genel olarak zayıflatacağını öne sürmekte. Rusya Bilimler Akademisi’nden Aleksandr Tsipko Moskovskij Komsomolets’te şunları yazdı: “Sadece birkaç haftada, koronavirüs Rus gücünün her şeye kadir olduğuna ilişkin geleneksel düşüncemizi yerle bir etti. Yetkililerin istedikleri her şeyi yapabileceklerine, ülke ve dünya üzerinde gerçek egemenlikleri olduğuna dair inancımızdan bir şey kalmadı.”
Tsipko’nun gerekçesi bütünüyle subjektifken, Rus halkının tepkisi objektif bir biçimde Putin’e karşı düşmancaydı.
Rusya’nın tek bağımsız anket kuruluşu Levada Center, Putin’in görev onayında Mart ayı boyunca yüzde 6’lık bir düşüş olduğunu bildirmiştir. Putin yanlısı web siteleri dahi Kremlin lideri için tarihi derecede düşük görev onayı oranları yayınlamıştır. Putin, krizin sorumluluğunu belediye başkanları ve valilere atma stratejisi gütmüşse bile bunu yeniden gözden geçirmeyi isteyebilir. Levada Center’ın bir başka anketi Rus halkının büyük bir kısmının yerel liderlerinin salgına verdiği tepkiyi Putin’inkinden daha fazla onaylamış olduğunu ortaya koymuştur.
Putin’in tepkisinin uzun vadede etkileri görülmeye devam ederken iktidara sıkı sıkı tutunmuşluğunu sorgulama hususunda her zaman dikkatli olmak akıllıca olacaktır. Ancak buradaki meşruiyet sorunları özellikle araştırılmaktadır. İktidarını güçlü bir biçimde “her şeye gücü yeten mistik bir temel”e kuran bir lider en zorlu düşmanı ile nihayet karşılaşmış olabilir.
Rusya’nın büyük kentlerinde hemşireler ve doktorlar koşulları protesto ederek istifa ederken, hastalanan doktorlar çalışmaya devam etmeye zorlanmakta. Moskova’nın Kommunarka şehri yakınlarında bulunan temel koronavirüs hastanesinde, kendilerine yetersiz yemek verildiği, steril olmayan sağlık malzemelerinin tekrar kullanımına zorlandığı ve Başkan Putin’in acil servis çalışanlarına ödeme sözü verdiği ek ödemeleri almadıkları şikayetlerinde bulunan hemşire ve sağlık personelinin toplu bir çıkışı görüldü. “Rusya’nın Elmas Prensesi” olarak tanımlanan Saint Petersburg Vredena Enstütüsü 9 Nisan’da hastane içinde salgın görülmesinin ardından kapatılmış, sağlık çalışanları da bina içinde tecrit edilmişti. Bundan iki hafta sonra, 500 ila 700 arasında hasta ve sağlık personeli hala hastanede karantina altında tutulurken bir doktor, içerideki meslektaşlarının yaklaşık yüzde 80’inin hasta olduğunu bildirmişti. Bir diğer doktor Youtube aracılığıyla, kendileri de hasta olan Hastane’deki hemşire ve doktorların, kendilerinin ne zaman tedavi göreceğini bilmeden, hala hastalarına bakmakta olduklarını paylaştı. Daha küçük şehirlerde ve kırsal alanlarda ise bu kriz, sağlık hizmeti veren kurumların sayısında yaşanan on yıllık bir düşüş ile şiddetlenmiş, Virjinya Commonwealth Üniversitesi’nde siyaset bilim profesörü olan Judyth Twigg tarafından Atlantik Konseyi Webcasti’nde ifade edildiği gibi, milyonları “kelimenin tam anlamıyla sağlık hizmetine sıfır erişim”le bırakmıştır.
Rusya’nın doktor ve hemşireleri tıbbi malzeme bulunmayışını ve hükumet tarafından koronavirüs hakkında yanlış bilgi verildiğini açık yüreklilikle dile getirmektedir. Hükumetin vaka ve ölüm sayısı bildirimlerine inançlarını kaybetmiş olan doktorlar, virüs nedeniyle ölen sağlık personelini saymak için kendi web sitelerini kurdu. Anılanlar Listesi başlığını taşımakta olan bu web sitesindeki listede 190 isim bulunmaktadır. Bu doktor ve hemşireler hükumet aleyhinde konuşarak hayatlarını ve özgürlüklerini daha fazla riske etmektedir. Rusya’nın bildirdiği rakamların geçerliliğine ilişkin eleştirilerde bulunan Göz Hastalıkları Uzmanı ve Tabipler Birliği Başkanı Anastasia Vasilieva 3 Nisan’da bir Rus köyüne maske götürürken gözaltına alındı. 22 Nisan’da Rus doktor Aleksandr Shulepov kendisine COVİD19 tanısı konmuş olmasına rağmen acil serviste çalışmayı sürdürmeye zorlanmış olduğunu açıkladı. 2 Mayıs’ta ise hastanenin ikinci kat penceresinden düştü.
Shulepov, geçtiğimiz iki haftada hükumetin salgı önlemlerine eleştirel bir tutum alan ve pencereden düşen üçüncü Rus doktor oldu.
Kriz, sınırlı sayıda personel ile çalışan ve hükumetin toplantılarını video konferans yoluyla düzenlediği Kremlin’e bile sıçradı.
Başbakan Mişustin 30 Nisan’da kendisine Covid 19 teşhisi konulduğunu duyurdu ve iki hafta sonra Kremlin’in Basın Sözcüsü Dmitriy Peskov virüs nedeniyle hastaneye yatırıldı. Putin Mişustin’e teşhis konulduğu gün Andrey Belousov’u başbakan vekili olarak atayan bir kararnameye imza atarak şüphe oluşturdu. Rus Anayasası’nın bakan vekiline kısa bir süreliğine başbakanın görevlerini üstlenme yetkisi veren 8. maddesi uyarınca bu tür bir kararın gereksiz olduğu dikkate alındığında bu adım endişeye neden oldu. Bazıları Mişustin’in iyileşmesinin akabinde görevine geri dönmeyeceğine inanıyor — bu düşünce Putin’in bu tür bir kriz anında Mişustin’in ekonomi uzmanlığının artık ideal olarak kullanışlı olmadığı inancına dayanmakta.
Putin, en kötüsünün henüz gelmediğini açıkladı ve Rusya’nın kötüleşen koşullarla nasıl başa çıkacağı hala belirsiz. Pek çoklarının çağrıda bulunduğu gibi ülke çapında bir olağan üstü hal olup olmayacağı belirsizliğini korumakta. Bu tür tedbirler daha müdahaleci güvenlik hizmetine izin verebilir ve halihazırda söz konusu olan kısıtlamalara hukuki bir dayanak sağlayabilir. Ancak aynı zamanda Hükumet’in ülkedeki özel işletmelere tazminat ödemesini gerektirmesi de olasıdır. Bu tür bir yüksek profilli hareket Putin’in şimdiye kadarki serbest ekonomi ilkesine dayanan yaklaşımına ters düşecektir.
Ancak ülke genelinde bazı ekonomik destek biçimleri kesinlikle gerekecektir. Neredeyse kesin bir biçimde tüm büyük ülkelere hızlıca yayılacak olan ekonomik kriz olasılıkla Rusya’ya da ulaşacaktır ve Moskova ile ülkenin nispeten iyi durumda olan kısımları bundan kaçınamayacaktır. Uluslararası Para Fonu Rusya ekonomisinin 2020 yılında yüzde 5,5 küçülmesini beklemektedir.
Belediye Başkanı Sobyanin, Rusya’nın koronavirüsle mücadelesinin fiili olarak şimdiki sembolik başkanı, 7 Mayıs’ta haber ajanslarına gerçek vaka sayısının bildirilen rakamların iki katı olmasının olası olduğunu açıklamıştır. Bu durum Moskova nüfusunun yaklaşık yüzde 2.5’inin, yani 300 bin kişinin bireyin enfekte olduğu anlamına gelmektedir. Sobyanin’in açıklamaları vaka sayısı ve resmi devlet istatistikleri arasında süregelen tutarsızlıkları vurgularken, bu tür bilgileri aktaranın Sobyanin olması, bu kriz zamanında Putin’in dikkat çekici yokluğunun altını çizmektedir.
Putin için bir referandum ve bir askeri geçit töreni ile kutlanacak bir bahar gibi görünen gelecek hızla bunun dışında bir şeye dönüştü. Durum, yanlış bildirimlerin bir istikrar görüntüsü yansıtamayacağı bir noktaya gelerek kötüleşti. Doktorlar Rusya’nın en büyük hastanelerinden bazılarındaki vahim durumu göstermek için Youtube’dan görüntü yayınlamakta. Putin’in mutlak güce sahip hükumet imajı ise her gün biraz daha çatırdıyor. Her yeni gün neredeyse yeni bir rekor sayıda koronavirüs vakası ortaya çıkmakta ve hastaneler halihazırda vakalarla dolu. Görünen o ki, Rusya için kriz yeni başladı.
Bu yazı 15 Mayıs 2020 tarihinde Lawfare sitesinde yayımlanmış olup, Evrim Yaban Güçtürk tarafından Perspektif için çevrilmiştir. Yazının orijinal linki için burayı tıklayınız.
En son çıkan yazılardan anında haberdar olmak için bizi @PerspektifOn twitter hesabımızdan takip edebilirsiniz.