2001’de ABD’nin Afganistan’ı işgal etmesiyle başlayan Taliban-ABD arasındaki savaş 2021 yılında ABD’nin ülkeden çekilmesiyle son bulmuştur. ABD’nin ülkeden çekilmesinin ardından çatışmasız bir şekilde iktidarı devralan Taliban, hem kendi ülkesinde hem de uluslararası toplumda iktidarının meşruiyeti konusunda sorunlar yaşamaya başlamıştır.

Ekonomik Yaptırımlar

Taliban’ın Batılı ülkeler tarafından meşruiyetinin sorgulanmasının ilk getirisi ABD Hazine Bakanlığı tarafından Afganistan’ın 9,5 milyar dolarlık varlığının dondurulmasıdır. Uluslararası Para Fonu (IMF) da Taliban’ın uluslararası finans kurumlarına erişimini ve 460 milyon dolardan fazla rezerv fona erişimini engellemiştir. Bunlarla beraber Dünya Bankası Taliban’ın iktidara gelmesinin ardından ülkedeki projelere aktardığı finansmanı durdurmuştur (Cogan & Gill, 2022).

Taliban’ın iktidara gelmesinden önceki hükümet olan Eşref Gani Hükümeti döneminde, ülkenin gayrisafi yurt içi hasılasının yüzde 40’ı dış yardımlardan elde edilmiştir. Ayrıca Afgan halkının yüzde 90’ı da günlük 2 doların altında gelirle geçimlerini idare etmiştir (Shaheed, 2020). Taliban’ın iktidara gelmesiyle ülkeden çekilen yardımlar ve dondurulan ulusal varlıklar açlık ve yoksulluğu daha da artırmıştır. Bu durum Taliban’ın meşruiyet krizinde üstesinden gelmesi gereken en önemli problemdir.                                             

Diplomatik Tanınma Önündeki Engeller

Bir hükümetin meşruiyeti ve tanınması; devlet sınırları içinde bağımsız olarak faaliyet gösterebilmesi ve uluslararası sisteme katılabilmesi, temsilcilerin diplomat olarak kabul edilmesi, antlaşmalara girebilme, yardım ve kalkınma paketlerinin kabul edilmesi ve yurt dışındaki devlet varlıklarına erişimi gibi konularda kilit roldedir. Taliban uluslararası tanınırlık ve meşruiyeti sağlamadan hem kendi halkının desteğini hem de ülkedeki sosyo-kültürel, ekonomik ve idari kalkınmayı ve yönetişimi etkin şekilde sağlayamayacağının farkındadır. Bu nedenle Birleşmiş Milletler (BM) Genel Sekreteri António Guterres’ten Genel Kurul temsilcisinin kendi atayacağı büyükelçinin olmasını talep etmiştir. Afganistan’ın mevcut BM Büyükelçisi Ghulam Isaczai yerine Doha Siyasi Ofisi’nin sözcülüğünü de yapmış olan Shail Shaheen’in BM Büyükelçisi olmasını istemiştir. BM’de edinilecek bir koltuk Taliban’ın kendini anlatması açısından oldukça önemlidir. Taliban kapsayıcı bir hükümet kurma, insan haklarına ve kadın haklarına saygı gösterme, terörizmin tamamen bitirilmesi ve ülkeden çıkarılması gibi iddialarda bulunurken iktidara geldikten sonra ülkedeki güvenliği sağlayarak da uluslararası meşruiyetini kazanmaya çalışmıştır (Cogan & Gill, 2022). 

Taliban iktidara gelişinin ardından bir yıla yakın bir süre kız çocuklarının okullara ve üniversitelere gitmesini engellememiş olsa da kadın-erkek ayrı eğitim düzeninin geleceğinin sinyallerini vererek ayrı eğitim olanakları olmayan okullara kız çocuklarının gelmesini geçici olarak durdurduğunu açıklamıştır. “Eski Taliban” anlayışının geri geldiği izlenimi uluslararası toplumda da tepkiyle karşılanmıştır. Rusya Dış İşleri Bakanı Sergey Lavrov, Eylül 2021’de Taliban yönetiminin “Afgan toplumunun tüm kesimlerini” yansıtmakta başarısız olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca Taliban’ı diplomatik olarak tanımanın masada olmadığını belirtmiştir (VOA News, 2021). 

Taliban’ın uluslararası yardımlara ülkeyi açması ve bu konuda işbirliğine açık olması ona meşruiyet kazandırmasa da diplomatik açıdan ciddi bir önem taşımaktadır. Taliban bu kuruluşlardan kısa vadede kapasite artırımı ve tecrübe paylaşımı işbirliği ile sosyal hizmetler konusunda deneyim kazanabilir. Zira iktidara geldiğinde ülkede sosyal hizmetler alanında çalışan ve hükümete bu konuda yardımcı olan birçok kişi ülkeden kaçtı veya maaşlarını alamadı (Rasooli, 2021). 

Beşerî sermayenin kaçışı yeni bir hizmet sektörü geliştirilmesini zorunlu kılmaktadır. Taliban’ın mevcut koşullarda uluslararası yardım kuruluşlarından sadece fon desteğine değil, aynı zamanda meşruiyet krizini aşması için güçlü bir yönetişim inşasında işine yarayacak kapasite geliştirme ve tecrübe paylaşımına da ihtiyacı vardır. Ancak mevcut uluslararası kuruluşlar Taliban’ın vatandaş katılımından uzak bir siyaset izlemesinden, özgür ve adil ulusal seçimler yapılmamasından duydukları rahatsızlık nedeniyle bunun bir meşruiyet kazandıracağını düşünerek bundan uzak durmaktadırlar. 

Bununla birlikte Avrupa Birliği Taliban hükümetinden üst düzey üç yöneticiye “cinsiyet ayrımcılığı politikası izlemeleri” suçlaması ile yaptırım uygulama kararı almıştır. Bu isimler Yüksek Mahkeme Başkanı Şeyhu’l Hadis Mevlevi Abdulhakim Hakkani, Eğitim Bakanı Şeyhu’l Hadis Mevlevi Habibullah Ağa, Adalet Bakanı Şeyhu’l Hadis Mevlevi Abdulhakim Şer’i’dir. Taliban sözcüsü Zebihullah Mücahid, yaptığı açıklamada Afgan yöneticilere yaptırım uygulanmasının Batı’ya bir fayda sağlamayacağını belirterek tepki göstermiştir. Batılı ülkelerin Taliban’a dair yaptırımlarının bir fayda sağlamayacağını belirtmiştir (Avrupa Birliği’nden Afganistan İslam Emirliği yönetimine “cinsiyet ayrımcılığı” yaptırımı, 2023). 

Tanınma İçin Girişimler

Afgan siyasetçi ve eski müzakereci Fatima Gailani’nin düzenleyicisi olduğu Afganistan Geleceği Düşünce Forumu (Afghanistan Future Thought Forum), uluslararası kamuoyunun Taliban ile diyalog geliştirmesini teşvik etmeye çalışan girişimlerden biridir. Bu forum genellikle medyadan uzakta, Afgan eski muhalefeti, Taliban temsilcileri, uluslararası kuruluşlar, dinî ve siyasi toplulukların önde gelen Afgan liderleri tarafından gerçekleştirilmektedir. 27 Aralık 2023 tarihinde Türkiye Cumhuriyet Dışişleri Bakanlığı ve İHH İnsani Yardım Vakfı tarafından sekizincisi İstanbul’da gerçekleştirilmiştir (Afganistan Geleceği Düşünce Forumu’nun 8’inci toplantısı İstanbul’da başladı, 2023). Bu görüşmelerin amacı Taliban’ın meşruiyetinin artırılmasından ziyade  yıllardır süren savaşlarda yorgun düşmüş Afgan halkının Taliban’a uygulanan ambargo ve uluslararası izolasyondan daha fazla etkilenmesinin önüne geçmektir. 

1-2 Mayıs 2023 tarihinde Doha’da düzenlenen Taliban’la kurulacak ilişkinin mahiyetine dair 25 ülke ve kuruluşun temsilcilerinin katıldığı uluslararası konferansta belirlenen amaç, BM’ye göre terörizmle mücadele, uyuşturucu kaçakçılığı, insan hakları, kapsayıcı yönetişim gibi konularda ortak bir tavır almak olmuştur. Afganistan’daki kadınların yaşadığı problemler ve kız çocuklarının eğitim hakkının sekteye uğraması gibi söylemlerin baskın olduğu konferansın sonucunda Taliban’a karşı olumlu bir yaklaşım çıkmasa da katılımcılar Afganistan’daki insani krizi görmüştür. Ayıca Pakistan, Rusya ve Çin de Afganistan’ın ABD tarafından el konulan 7,5 milyar dolar mal varlığının iade edilmesi gerektiğini belirtmiştir. 

Değerlendirme

Taliban’ın, meşruiyetinin kabul edilmemiş olmasına rağmen uluslararası işbirlikleri ve kalkınmaya dair olumlu bir tavır içerisinde olduğu söylenebilir. Taliban’ın meşruiyet krizindeki en büyük engel BM tarafından tanınmamış olmasıdır. Bu tanınmanın gerçekleşmesinin önündeki en büyük engeller de Taliban her ne kadar ülkede barışı tesis ettiğini ve yolsuzluğu kaldırdığını ifade etse de cinsiyet ayrımcılığı ve muhalefetin dışlanması noktasında kendini göstermektedir. Bu durum nedeniyle Batılılarda Taliban’ın halk nezdinde de meşru olmadığına dair bir inanç bulunmaktadır. Taliban halk nezdinde meşruiyet kazandığında, uluslararası meşruiyet de kazanmış olacaktır gibi bir algı vardır. Fakat Taliban’ın halk nezdinde aldığı destek devamlı görmezden gelinmektedir. Yıllardır savaş, yolsuzluk, işgaldeki katliamlar gibi durumlar halkın Taliban’a sempatisini artırdığı için Taliban üç yıldır ciddi bir direnişle karşılaşmamıştır. Küçük, seküler ve şehirli bir grubun muhalefetinin ötesinde Afganistan’da ciddi bir protesto dalgası gözlemlenmemiştir. Uluslararası kamuoyu Afganistan’ı “Afgan değerleri” üzerinden anlamadığı müddetçe Taliban’ın meşruiyet krizi devam edecek gibi gözükmektedir. Bu süre zarfında Taliban’la ekonomik, siyasi ve kültürel ilişkiler geliştirilse bile, bunlar uluslararası tanınırlığın dışında kalacaktır. 

Afganistan İçişleri Bakanı Siraceddin Hakkani, Kabil’de katıldığı bir toplantıda Afganların işgalin ardından daha fazla birlik olduğunu, yönetimin halk desteği ile başarılı olabileceğini “Dünya bizi tanımasa da milletimizle birlikte her şeyi başarırız” sözleriyle ifade etmiştir (Afganistan İçişleri Bakanı Hakkani, 2023).

KAYNAKLAR

Afganistan Geleceği Düşünce Forumu’nun 8’inci toplantısı İstanbul’da başladı. (2023, Aralık 27). DHA | Demirören Haber Ajansı. https://www.dha.com.tr/ekonomi/afganistan-gelecegi-dusunce-forumunun-8inci-toplantisi-istanbulda-basladi-2365679

Afganistan İçişleri Bakanı Hakkani: Dünya bizi tanımasa da milletimizle birlikte her şeyi başarırız. (2023, Temmuz 20). Mepa News. https://www.mepanews.com/afganistan-icisleri-bakani-hakkani-dunya-bizi-tanimasa-da-milletimizle-birlikte-her-s-61431h.htm

Avrupa Birliği’nden Afganistan İslam Emirliği yönetimine “cinsiyet ayrımcılığı” yaptırımı. (2023, Temmuz 21). Mepa News. https://www.mepanews.com/avrupa-birliginden-afganistan-islam-emirligi-yonetimine-cinsiyet-ayrimciligi-yaptirim-61450h.htm

Cogan, M., & Gill, D. M. (2022, Ocak 7). Legitimacy and International Development in a Taliban-dominated Afghanistan. AIR University (AU) Journal of Indo-Pacific Affairs Article Display. https://www.airuniversity.af.edu/JIPA/Display/Article/2891270/legitimacy-and-international-development-in-a-taliban-dominated-afghanistan/

Rasooli, S. (2021, Eylül 16). Govt Employees Face Closed Offices, Unpaid Wages. TOLOnews. https://tolonews.com/afghanistan-174683

Shaheed, A. (2020, Temmuz 20). Ghani’s Afghan Poverty Estimate “Catastrophic”: Analysts. TOLOnews. https://tolonews.com/afghanistan/ghanis-afghan-poverty-estimate-catastrophic-analysts

VOA News. (2021, Eylül 25). World Recognition of Taliban ‘Not on Table,’ Russia Says at UN. VOA News. https://www.voanews.com/a/world-recognition-of-taliban-not-on-table-russia-says-at-un/6245922.html