20 Kasım Dünya Çocuk Hakları Günü sebebiyle çocukların maruz kaldığı sorunlar, hak ihlalleri kısa süreli de olsa gündeme geldi. Aynı gün yayınlanan “Gecenin Karanlığında: Tütün Yetiştiriciliğinde Çocuk İşçiliği” araştırması konuyla ilgili yayınlanan ilk rapor olması sebebiyle büyük önem taşıyor. Diğer tarım ürünlerinde çocuk-genç işçiliği gündem edilip bunun önlenmesi için çalışmalar yürütülüp araştırmalar yayınlanırken, tütün konusunda hem ulusal hem de uluslararası alanda bir görmezlik hali var. 

Mevsimlik tarım işçilerinin çalışma koşullarının iyileştirilmesi konusunda yıllardır çalışan, haliyle bir gündemi de hep çocuk işçiliği olan Kalkınma Atölyesi hazırladı bu raporu. Zorlu çalışma koşullarına sahip olan tütün işçiliği sadece kırım sırasında nikotine maruz kalmaktan kaynaklanan yeşil tütün hastalığına değil; bel fıtığından çok farklı ağrı, eklem uyuşması gibi sağlık sorunlarına sebep oluyor. Hepinizin bildiği üzere ister gezici-mevsimlik isterse yerleşik olsun tarım işçiliği genel itibarıyla ağır çalışma koşullarına sahip. Tütün tarımında bu koşullar, hem üretim ve hasat aşamaları daha uzun sürdüğü hem de çoğu zaman gecenin karanlığında yapıldığı için daha da ağır. Bu, çocuklar için uykusuz geçen geceler demek. Rapor kapsamında yapılan animasyon filminde ve raporda çocukluğundan itibaren tütün tarlasında hele de gece çalışmak zorunda kalan çocukların anlatımlarına da yer veriliyor. Bu çocuklardan olan Derya, o karanlık gecelerde yorgunluk ve uykusuzluk arasında gökyüzünde kayan yıldızları görünce ailesi ve kendi için tuttuğu dileklerden söz ediyor.

Geçtiğimiz yıllarda bir saha araştırmasında Adıyaman’da tütünde çalışan çocuk işçilerle sıklıkla karşılaşmıştım. Onlar da araştırmanın yapıldığı Denizli’deki akranları gibi tüm yazı tütün tarlalarında geçirmek zorundaydılar. Kimi dershane parasını biriktirmek kimi okuluna devam edebilmek için… Aileler çocukların tarlaya gelmesini istemediklerini, onların kendi istekleriyle geldiğini söylese de bu istek çoğu zaman mecburiyetten kaynaklanıyordu. Aile yanında değil, bir köyden başka köye yevmiyeci olarak giden işçilere de rastlamıştık. Raporda da hem çocuklar hem de aileler için tütün yetiştiriciliğinin nasıl bir mecburiyet konusu olduğu tarihsel süreciyle birlikte yer alıyor. Özellikle de TEKEL döneminin ardından başlayan şirketler devrinde, yani günümüzdeki gönüllü rehin ilişkisine de vurgu yapılıyor. Tütün üreticilerinin büyük çoğunluğu gelecek dönemlerde bu işi sürdürmek istemediklerini söyleseler de hemen sonraki yıl tütün ekmekten başka bir seçenek bulamadıklarını da kaydediyorlar. Çünkü zaten avans sistemiyle gelecek yıl için planlar çoktan kabul edilmiş durumda, hem de yüksek enflasyonun getirdiği maliyet artışına rağmen aynı artışı göstermeyen ücretlerle. 

Adıyaman’da yaptığımız görüşmelerde tütün üreticilerinin büyük çoğunluğunun hem sözleşme yaptıkları şirketler hem de bankalardan aldıkları kredilerle borçlanmayı sürdürdüklerini gözlemlemiştim. Kalkınma Atölyesi’nin raporunda da benzer gözlemler yer alıyor. Tütün yetiştiren ailelerin yüzde 60’ının borçlu olduklarının belirtildiği raporda, “Bu borçluluk tütün yaprağı işleme şirketlerinden alınan avans miktarının dışında; bankalara, akrabalara ve arkadaşlara olan borçları da içermektedir. Tütün yetiştiricisi haneler için enflasyonist baskıların başında mazot, arazi kirası, tarımsal ilaç ve gübre maliyetleri gelmektedir” deniliyor. Gübreden işçiliğe, tütün yetiştiriciliğinde maliyetler yükselen enflasyonla katlansa da ücretlerde aynı durumu görmek mümkün olmuyor. Bu da ailelerin maliyetlerden en ağırı olan işçi ücretlerini kısmak için çocuklarını tütün tarlalarında çalıştırması ya da başka geçim kaynağı olmayan çocukların yine tarlalarda tütün kırmasıyla sonuçlanıyor.

Katılımcı Yapısal Reform İhtiyacı

Raporun sonunda yer alan önerilerde, bu nedenle tütün üretimi için kullanılan girdilerin gerçek maliyetini yansıtan, tütün yetiştiren hanelere geçimlerini sağlayacak bir ücret sağlayan ve enflasyonist baskıların gerçekliğine duyarlı adil bir fiyat ödenmesinin gerekliliği vurgulanıyor. Yeri gelmişken, özellikle tarımda aile işçiliği kavramıyla çocukların uzun saatler boyunca ağır tarla işlerinde çalıştırılmasının kamudan sivil topluma her alan için normalleştirilmesinin trajikliğine de vurgu yapmak lazım.  

Tarımda çocuk işçiliğinin sadece çocukların temel insan haklarının ihlali değil, aynı zamanda gelişimleri ve sağlıkları üzerinde uzun süreli etkileri olan riskli bir faaliyet olduğunu vurgulayan raporun yer verdiği önerilerden biri de, özellikle yapısal reformlar için üretimin her kademesinde tütün yetiştiren çiftçilerle şeffaf ve sistematik bir şekilde ortak çalışmaların yapılması. Tütün yetiştiricilerinin, tütün üretiminin düzenlenmesi ve satışını etkileyen karar alma süreçlerine doğrudan katılabilmesinin gerekliliğine işaret edilerek, “Türkiye’de bu, kendi bölgelerindeki çiftçilere kaynak sağlayan küçük; yerel kurumlar olan “ziraat odaları” tarafından kolaylaştırılabilir. Sivil toplum ve diğer kâr amacı gütmeyen kuruluşlar da tütün yetiştiricilerinin kamu kurumları ve diğer kilit paydaşlarla savunuculuk ve işbirliği için örgütlenmesinde önemli bir rol oynayabilir” değerlendirmesinde bulunuluyor. Tütün tarımında çocuk işçiliğinin izlenmesi ve ele alınması için ulusal ve yerel düzeyde çok paydaşlı bir koordinasyon çerçevesi oluşturulması ve bunun kamu kurumları, işletmeler, meslek birlikleri ve sivil toplum kuruluşları ile ortaklaşa geliştirilmesi önerisinde bulunan raporun bir çağrısı da sigara şirketlerine… Bu şirketlerin Avrupa Birliği düzeyinde ve özellikle Almanya’da yürürlüğe giren tedarik zinciri ve hesap verilebilirlik düzenlemelerine uyum sağlamaları gerçekten de büyük ihtiyaç.