Dünya ülkeleri, hayatın hemen her alanında acımasız bir rekabet sergiliyorlar. Bu rekabette hangi ülkenin başarılı olacağını tayin eden en önemli faktör bilgidir ve cevaplanması gereken ilk soru da bir ülkede ne kadar bilgi üretildiğidir. Bilgi büyük ölçüde üniversitelerde üretilmektedir. Ülkeler arasında var olduğu gözlenen rekabet aslında büyük ölçüde bilgi üreten kurumlar olarak üniversiteler arasında cereyan etmektedir. Üniversiteler ne kadar bilgi üretir ve o bilgiyi ne kadar teknolojiye dönüştürebilirlerse, o ülkelerin dünyada önde giden ülkeler arasında olması o kadar muhtemeldir.

Vurgulanması gereken husus, sadece bilgi üretmenin dünya ülkeleri arasında iyi bir konum kazanmak için yeterli olmadığıdır. Üretilen bilginin bir şekilde insan hayatına olumlu bir katkısı olmalıdır. Bunun olabilmesi için bilginin insan yaşamına dokunan bir formata girmesi gerekmektedir. Bunun en bilinen yolu o bilgiyi kullanılır hale getirmek, yani bir teknolojiye dönüştürmektir. Genellikle bu süreç ya yeni bir ürünün üretilmesi ya da mevcut bir ürünün değişik bir şekilde üretilmesi sonucunu doğurur. Her iki halde de söz konusu süreçlerde bir yenilikçiliğe (inovasyona) gerek vardır.

Yeniliğin teknolojiye dönüşmesi, yani insanlığın yararına sunulması başlı başına bir süreçtir. Eğer yenilikçi fikirler patentle koruma altına alınıp raflarda bekletilirse bunun kimseye bir faydası olmayacaktır. Beklenen sonraki adım patentlenmiş yenilikçi fikirlerin üretim aşamasına gelmesidir. Bunu sağlayacak olan da öngörülen üretimin yapılacağı teknolojiyi hazır etmektir. Teknoloji bir taraftan yeni ürünün üretilmesini veya eski ürünün üretim şeklini değiştirirken bir yandan da yeni fikirlerin doğmasına yol açar. Yani yenilikçilik ile teknoloji arasında iki yönlü bir ilişki bulunmaktadır.

Yeni bir ürün veya eski bir ürünün yeni bir teknoloji ile üretilmesi ekonomiler için son derece hayatidir. İhtiyaca daha iyi ve ucuz şekilde cevap veren ürünler, üretici ülkeleri rekabette avantajlı konuma getirir, ülkeleri ve dolayısıyla insanlarını zenginleştirirler. (Çınar ve Has 2022, İnal ve diğ., 2017) Dünya ülkelerine bakıldığında bilimde ve teknolojide ileri olan ülkelerin GSYH’sı diğerlerinden çok fazladır.

Bir ülkenin bilimde performansının ölçülmesi için kullanılan geleneksel parametreler vardır. Bu parametreler sayesinde hem ülke içi hem de ülkelerarası değerlendirmeler yapmak mümkündür. Bu çalışmada indekslenen dergilerde ülke adresli makale sayısı; akademik dergilerin etkilerinin dünya sıralamasındaki yeri; patent sayısı; Ar-Ge harcamaları ve gayri safi milli hasıla (GSMH) içindeki payı ve yenilikçilikte dünyadaki konumu esas alınarak Türkiye’nin son yıllardaki performansı değerlendirilecektir.

İndekslenen Dergilerdeki Makale Sayıları

Nature, şüphesiz dünyanın en prestijli dergilerinden biridir. Bu derginin bir de diğer bilimsel dergileri tarayan Nature Index adında bir indeksi bulunmaktadır. Nature Index, 2019 yılında 82 bilim dergisinde yayınlanan 59.278 araştırma raporu ve makaleyi indekslemiştir. Bu makaleler arasında Türkiye adresli olan makale sayısı sadece 70’tir. Yani bütün yayınların 1.000’de biridir. Bu performansımızla Avrupa’da 19’uncu, dünyada da 39’uncu sıradayız. Komşumuz İran’ın bu indekste taranan makale sayısı Türkiye’nin iki katıdır.

Nature Index’in taradığı dergiler sınırlı olduğu için dünyada en yaygın olarak kullanılan ve daha çok dergiyi tarayan indekslerde Türkiye’nin yerine bakmak yerinde olacaktır. Bunların başında Scopus gelmektedir. Aşağıda Scopus tarafından taranan dergilerdeki makale sayılarımız verilmektedir.

Tablo 1. Scopus verilerine göre Türkiye adresli uluslararası yayın sayıları (2012-2021)

Kaynak: Yurdakul ve Şahin (2022)

Scopus verilerine göre 2012 yılı ile 2021 yılı arasında yayın sayısı 1,7 katına çıkarken uluslararası işbirliği payı yüzde 19’dan yüzde 28’e çıkmıştır. İndekslerde taranan dergilerdeki makale payımız da yüzde 1,3’ten yüzde 1,8’e yükselmiştir.

Mevcut makale sayısı ile Türkiye’nin dünya ülkeleri arasında nerede konumlandığını görmek için aşağıdaki tablo verilmiştir. Bu sıralamaya göre Türkiye 17’nci konumdadır. 2020 yılında 18’inci sırada bulunmaktaydı. Bu arada her zaman karşılaştırıldığı için iki ülke Türkiye açısından dikkate değerdir: Güney Kore ve İran. 1950’li yıllarda savaş sonrası yardım alma konumunda olan G. Kore Türkiye’den 34.542 fazla yayına sahiptir. Son 10 yıla kadar Türkiye’nin gerisinde olan İran, Türkiye’yi 10.196 fazla yayınla geçerek dünyada 15’inci sıraya oturmuştur.

Tablo 2. Scopus verilerine göre ülkelerin toplam uluslararası yayın sayılarına göre sıralamaları (2021)

Kaynak: SCIMAGO (2022)

Türkiye Adresli Akademik Dergiler

Türkler ve yabancılar tarafından üretilen makalelerin bir bölümü Türkiye’deki dergilerde basıldığı için Türkiye adresli dergilerin de dünya sıralamalarındaki yerleri önemlidir. Yayın ve atıf sayıları ile etki değeri ortalamasına göre Clarivate Analytics Web of Science atıf veri tabanlarında (SCI, SSCI, AHCI) indekslenmekte olan Türkiye adresli bilimsel dergi sayısı 61’dir. Aşağıdaki tabloda dergiler, yayın başına düşen ortalama atıf sayısını ifade eden ortalama etki değerlerine göre sıralanmıştır. Bunlardan dördünün etki değeri ortalaması 10’un üzerindedir. 13 derginin etki değeri ortalaması beş ile 10 arasındadır. Geriye kalan 44 derginin etki değeri ortalaması beşin altındadır.

Tablo 3. Türkiye adresli dergilerin yayın sayıları, atıf sayıları ve etki değer ortalamaları

Kaynak: Yurdakul ve Şahin–Demir (2022)

Scopus’ta Türkiye adresli bilimsel dergilere ait veriler ve dünya sıralamalarına bakıldığında en erken listeye giren derginin 4.406’ncı sıradaki Journal of Sports Science and Medicine olduğu görülür. Listeye en son giren Türkiye adresli dergi ise 14.777’nci sıradaki Turkish Journal of Physical Medicine and Rehabilitation’dır. Yıllar içerisinde dergilerin sıralamasında değişiklikler olmuştur. 2019 yılında 3.881’inci sırada olan bir dergi varken, 2020 yılında 5.901’inci sıraya gerilemiş bir dergi ve 2021 yılında 4.406’ncı sıraya çıkan bir dergi görünmektedir. Türkiye adresli iki dergi ise ilk 5.000’in içerisinde yer almaktadır.

Üniversiteler

Üniversiteler bilgi ve dolayısıyla bilimin üretilmesinde ana unsurlardır. Üniversitelerin dünya üniversiteleri arasındaki konumu bilgi üretme kabiliyetlerini göstermesi bakımından önemlidir. Dünyada üniversiteleri değişik parametreler bazında sıralayan farklı sıralamalar vardır. Times Higher Education (THE), Shanghai Sıralama Danışmanlığı tarafından yapılan Dünya Üniversiteleri Akademik Sıralaması (Academic Ranking of World Universities, ARWU), QS Dünya Üniversiteleri Sıralaması ve ODTÜ Enformatik Enstitüsü University Ranking by Academic Performance (URAP) Laboratuvarı bunların başlıcalarıdır.

THE sıralamasında Türkiye’den toplamda 66 üniversite bulunmakta ve bunlar, 400 ila 1.000’inci sıra arasında yer almaktadırlar. Listenin başındaki üniversiteler ile Türkiye’deki üniversiteler karşılaştırıldığında Türkiye’deki üniversitelerin öğrenci-öğretim elemanı oranlarının nispeten yüksek, uluslararası öğrenci oranının daha düşük, atıf performansı -Çankaya Üniversitesi hariç-, araştırma ve uluslararası görünümünün nispeten daha düşük ve bazı üniversiteler hariç sanayi gelirlerinin nispeten iyi olduğu anlaşılmaktadır. (Yurdakul ve Şahin-Demir (2022))

Ar-Ge

Ar-Ge çalışmaları bir ülkenin ekonomisi ve rekabet gücü için son derece önemlidir. Ar-Ge faaliyetleri sayesinde yeni ürünler veya mevcut ürünlerin üretiminde yenilikler yaratılmaktadır. Ülkeler bu sayede dünya pazarlarında rekabetçi bir konuma gelmektedir. Bu nedenle bakılacak ilk husus Ar-Ge çalışmalarının seviyesidir. Bu seviyeyi belirleyen unsurlardan biri Ar-Ge alanında çalışan personel sayısıdır. Aşağıdaki tablo 2017-2021 yılları arasında Ar-Ge personeli sayılarını ve değişmeleri özetlemektedir.

Tablo 4. Türkiye’de sektöre göre Ar-Ge personeli sayılarında yaşanan değişim (2017-2021)

Kaynak: Yurdakul ve Şahin–Demir (2022)

2017 yılında toplam 153.500 olan Ar-Ge personeli sayısı 2021 yılında 221.800’e yükselmiştir. Bu, yüzde 44,5’lik bir artışa tekabül eder. Ticari (yüzde 70,1) ve yükseköğretim (yüzde 15,2) sektörlerinde Ar-Ge personeli sayısında artış olmasına rağmen kamuda (-14,9) azalmıştır. En fazla artış ticari sektörde görülmektedir. Toplam Ar-Ge personel sayısı 2005 yılında 49.251’dir. 2005 yılından 2021 yılına kadar Ar-Ge personeli sayısında 4,5 kat bir artış olmuştur.

Uluslararası karşılaştırma yapmak için milyon nüfusa düşen Ar-Ge personeli sayısına bakıldığında, Türkiye’nin 2017-2021 yılları arasındaki artışa rağmen istenilen konumda olmadığı görülür. Aşağıdaki tablo ülkeler için 1 milyon kişiye düşen Ar-Ge personel sayılarını vermektedir.

Tablo 5. 1 Milyon Kişi Başına Düşen Ar-Ge Personel Sayısı

Kaynak: Yurdakul ve Şahin–Demir (2022)

Türkiye, 1 milyon kişiye düşen 1.775 Ar-Ge personeli ile 39’uncu sırada yer almaktadır. G. Kore 8.714 Ar-Ge personeli ile dünya birincisidir ve İran 1.659 Ar-Ge personeli ile 44’üncü sıradadır. G. Kore’nin Ar-Ge personeli sayısı, Türkiye’nin Ar-Ge personeli sayısının yaklaşık beş katıdır.

Aşağıdaki tablo, Ar-Ge personelinin 2021 yılında sektöre ve cinsiyete göre dağılımını vermektedir. Burada en fazla Ar-Ge personelinin ticari sektörde çalıştığı, onu yükseköğretim ve kamunun takip ettiği görülmektedir.

Tablo 6. Sektöre ve cinsiyete göre Ar-Ge personeli sayıları (2021)

Kaynak: Yurdakul ve Şahin–Demir (2022)

Her üç sektörde de erkeklerin sayısının kadınlardan fazla olduğu görülmektedir. Ticari sektörde erkek-kadın oranı 2,7 iken kamuda 2,3 ve yükseköğretimde 1,2’dir. Ar-Ge personeli açısından kadın-erkek eşitliğine en yakın olan sektör sırasıyla yükseköğretim, kamu ve ticari sektördür. Toplamda ise bu oran 2,1 olmaktadır.

Burada ülke açısından ümit var olan durum, Ar-Ge faaliyetlerinin ticari sektörde daha yoğun olması ve kamu sektöründeki faaliyetlerin önüne geçmesidir. Toplam Ar-Ge personelinin yüzde 67,4’ü ticari sektöre bulunmaktadır.

Ülkenin bilim performansını değerlendirmek için bakılması gereken en önemli hususlardan birisi Ar-Ge faaliyetleri için yapılan harcamalardır. Aşağıdaki tablo, 2000-2021 yılları arasında cari fiyatlarla toplam ve üç sektör tarafından yapılan harcamaları göstermektedir.

Tablo 7. 2000-2021 yılları arasında sektörlere göre yapılan harcamalar ve yüzdeleri (TL)

Kaynak: TÜİK

Tabloda Ar-Ge harcamaları cari fiyatlarla verilmektedir. Ar-Ge harcamalarının cari fiyatlarla daima artığını söylemek mümkündür. 2003 ve 2020 yılları arasında cari fiyatlarla Ar-Ge harcamaları 37 kat artmıştır. Sabit fiyatlarla bakıldığında 2003 yılında 21.970.717 TL olan değer, 2021 yılında 145.868.843 TL’ye çıkmış ve sabit fiyatlarla artış 6,6 kat olmuştur. Bu da Ar-Ge’ye yeteri kadar yatırım yapılmadığına işaret etmektedir.

Ar-Ge harcamalarını Ar-Ge faaliyeti yürüten üç merkezce nasıl paylaşıldığını bilmek de önemlidir. Son üç sütundaki yüzdeler 2011 yılına kadar daha fazla yükseköğretim tarafından yapılan harcamaların (2008 yılı hariç), 2012 yılından itibaren ağırlıklı olarak ticari sektör tarafından yapıldığını göstermektedir. 2011 öncesi ağırlıklı olarak devlet tarafından yapılan harcamalara özel şirketlerin ortak olduğunu ve artan oranda Ar-Ge harcamalarında sorumluluk aldıklarını göstermektedir.

Ar-Ge harcamalarını değerlendirmek için en anlamlı yaklaşım, GSYH içindeki paylarına bakmaktır. Bu yaklaşım, ülkelerin karşılaştırılması için de en sağlıklı yoldur. 2000’li yılların başında Türkiye’nin Ar-Ge harcamasının GSYH içindeki payı 0,47 iken 2020 yılı itibarıyla bu oran yüzde 1’i geçmiştir. Yukarıdaki tablo kısmen bu artışa işaret etmektedir. Son 20 yılda sağlanan yüzde113’lük artışa rağmen halen OECD ülkelerinin yaklaşık yüzde 2,3’lük ortalamasının gerisinde kalmaktadır.

Ar-Ge harcamaları konusunda en büyük artış G. Kore tarafından yapılmıştır. 2000’li yılların başında Ar-Ge payı yüzde 2,2 iken 2017’de bu rakam yüzde 4,6’ya ulaşmıştır. Gözden kaçırılmaması gereken bir husus da aynı zaman dilimi içinde G. Kore’nin GSYH’sının 562 milyar dolardan toplam 1,53 trilyon dolara çıkmış olmasıdır.

Patent Performansı

Bilim performansının en temel özelliklerinden birisi de teknolojiye dönüşme potansiyeli olan patentlerin sayısıdır. Aşağıda, 2000 yılından 2021 yılına kadar yerli patent sayıları ve yıldan yıla artış yüzdeleri verilmektedir. Toplam sayı Türk Patent korumasının yanında uluslararası (PCT) ve Avrupa ülkelerinde (EPC) koruma isteyen patentleri içine almaktadır.

Tablo 8. 2000-2021 yılları arası patent sayıları

Kaynak: Türk Patent

* PCT Patent Cooperation Treaty (Patent İşbirliği Anlaşması), EPC European Patent Cooperation (Avrupa Patent İşbirliği)

Üç yıl hariç (2000, 2004 ve 2019) patent sayılarının bir önceki yıla göre artığı görülmektedir. 2000 yılında 23 olan patent sayısı 2021 yılında 3.342 olmuştur. 2000 yılından 2021 yılının sonuna kadar 145 kat artış söz konusudur. Bu performansın daha iyi değerlendirilmesi için Türkiye ve diğer ülkelerdeki patent başvurularına bakılabilir.

Tablo 9. Toplam patent başvuru sayısına göre ülke sıralamaları (2020)

Kaynak: WIPO (2022) ve Yurdakul ve Şahin-Demir (2022)

2020 yılındaki patent başvurularına bakıldığında Türkiye’nin 13’üncü sırada yer aldığı görülür. G. Kore 4’üncü, İran 10’uncu sıradadır. G. Kore’nin 188.681 olan başvuru sayısına karşılık Türkiye’nin sadece 7.893 başvurusu vardır. ABD ambargosu altındaki İran’ın başvuru sayısı 12.030’dur. Patent başvuruları esas alındığında Türkiye’nin çok iyi bir yerde olduğunu söylemek zordur.  

Yenilikçilik

Son 10 yıla kadar ülkelerin bilim performansını değerlendirmek için burada kullanılan indeksli dergilerde basılan makale sayısı, Ar-Ge harcamalarının GSYH içindeki payı ve patent sayıları gibi değişkenler kullanılırdı. Şimdilerde bu parametrelere ülkelerin yenilik yaratma boyutunu merkeze alan yeni bir indeks de ilave edilmiştir. Bu indeks Küresel Yenilikçilik İndeksi’dir (Global Innovation Index- GII)

GII, ülkelerde inovasyonun güçlü ve zayıf yönlerini vurgulayarak, yaklaşık 132 ekonominin inovasyon performansını sıralar ve dünyadaki en yenilikçi ekonomileri ortaya koymayı hedefler. İnovasyonun mümkün olduğu kadar tam bir resmini çizmeyi öngören indeks, bu amaçla her bir ekonominin siyasi ortamı, eğitimi, altyapısı ve bilgi üretimine ilişkin ölçütleri de içeren yaklaşık 80 gösterge kullanır. İndeks, hem inovasyon girdilerini hem de çıktılarını değerlendirmektedir.

GII’ın sunduğu farklı ölçümler, ülke performanslarının izlenmesini ve aynı bölge veya gelir grubundaki ekonomilerin karşılaştırılmasını mümkün kılar.

2007’deki başlangıcından bu yana GII, yenilik ölçümüne getirdiği farklı yaklaşım nedeniyle artan sayıda hükümetin yıllık GII sonuçlarını sistematik olarak analiz etmesine ve performanslarını iyileştirmek için politikalar tasarlamalarına ve böylece ekonomik politikalar oluşturmalarında önemli bir unsur olmuştur.

Türkiye, GII’da 37’nci sırada bulunmaktadır. Bir önceki yıl 65’inci sıradadır. 2022 yılında önemli bir husus, Türkiye’nin inovasyon çıktılarında inovasyon girdilerinden daha iyi performans göstermiş olmasıdır ki bu, yenilik yatırımlarının yenilik çıktılarına etkili bir şekilde dönüştüğünü gösterir. Bu durum Türkiye’nin inovasyon yatırımlarına göre daha fazla inovasyon çıktısı ürettiği anlamına gelmektedir.

2022 yılındaki yenilikçilik performansı ile Türkiye, Kuzey Afrika ve Batı Asya olarak belirlenen bölgede İsrail ve Birleşik Arap Emirlikleri ile birlikte en iyi üç yenilikçi ülkeden biri olarak gösterilmiştir. GII 2022 raporunda Çin, Türkiye ve Hindistan’ın yenilikçilik açısından merkezi konumlarını muhafaza ettikleri ve Türkiye ve Hindistan’ın ilk defa ilk 40 ekonomi arasına girdiği vurgulanmaktadır. Ayrıca raporda, Türkiye’nin Çin dışında büyüme kaydeden tek orta gelirli ekonomi olduğu ve 2020’de toplam Ar-Ge’nin yüzde 4,2 ve ticari Ar-Ge’nin yüzde 5,2 arttığı belirtilmektedir.

Bitirirken…

Yukarıda verilen bilgiler, Türkiye’nin bilimsel üretimde tutarlı bir şekilde yükselmesinde sorunlar olduğunu göstermektedir. İndeksli dergilerde yayınlanan makale sayısı yeterli hızda artmıyor ve son yıllarda komşumuz İran’ın bile gerisinde yer alıyoruz. Türkiye’de basılan akademik dergiler dünya sıralamalarında istenilen konuma gelmiyor. Patent sayıları ve patent müracaatları hâlâ çok düşük. Ar-Ge harcamaları artmakta ama hâlâ OECD ortalamasının altında. Ar-Ge personeli ve özellikle doktoralı personel sayısı yeterli değil. GII’da bir yıl sıralamada tırmanıyor, sonraki yıl iniyoruz veya tersi gerçekleşiyor. Buna karşılık bütün ülkeler COVID-19 salgınından etkilenmişken Türkiye’nin Ar-Ge yatırımları artma eğilimi gösteriyor. GII’da ilk defa ilk 40 ülke arasına girilebiliyor.

Bu iniş çıkışlar nedeniyle Türkiye’nin bilim performansında yükselen doğrusal bir gelişmeden bahsetmek mümkün görünmüyor. Ar-Ge faaliyetlerinde kamunun payı azalıyor. Ar-Ge çalışmaları daha çok üniversiteler ve ticari sektör tarafından yürütülüyor. Ancak bugüne kadar gösterilen performans ülkenin orta gelir tuzağından çıkmasını sağlamıyor. İstenilenden yavaş ilerlememizin en önemli nedenlerinden birisi yeteri kadar yenilik yaratılmaması ve teknoloji üretilmemesidir. Sonuçta yeteri kadar artı değer üretilmemektedir. Bilim, inovasyon ve teknoloji politikalarını değiştirip daha yüksek performans gösterilmediği takdirde ülkenin orta gelir tuzağından çıkması ve dünya ile rekabet etme şansı zayıf görünmektedir.

Kaynakça:

Çınar, Sinan ve Has, Banu (2022). Türkiye ve Seçili Asya Ülkelerinde 2000 Sonrası Ar-Ge Yoğunluğu ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Nedensellik Analizi, Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD), Cilt 9, Sayı 3, Yıl 2022, s: 1-16

İnal, V. , Altıntaş, N. ve Çalışkan, M. (2017). Ar‐Ge Harcamalarının Ekonomik Büyümeye Etkisi: Türkiye Özelinde Nedensellik Analizi, Sakarya İktisat Dergisi.

Yurdakul, S. ve Şahin–Demir, S. A. (2022). Yükseköǧretime Bakış 2022: İzleme ve Değerlendirme Raporu. Ankara: Eğitim–Bir–Sen Stratejik Araştırmalar Merkezi.

World Intellectual Property Organization (WIPO). (2022). Intellectual property statistics.

https://www.wipo.int/ipstats/en/index.html

World Intellectual Property Organization (WIPOa) (2022). Global Innovation Index 2022: What is the future of innovation-driven growth? Geneva: WIPO. DOI 10.34667/tind.46596